ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΑΘ.ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΣ (1873-1946). Η ΑΓΡΑΦΙΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ

Ἀχιλλέας Ἀθ. Τζάρτζανος (Τύρναβος, 3 Ἀπρ. 1873 - Ἀθήνα, 3 Ἰουνίου 1946)

70 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του

Ἡ Ἀγραφιώτικη καταγωγή του

Στὴν ἐπὶ δύο αἰῶνες παιδευτικὴ παράδοση τοῦ Τυρνάβου, ὅπου καὶ ἡ ὁμώνυμη Σχολή,[1] ‒μὲ τὴν ὁποία σχετίζεται, τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας,  ἡ περιοχὴ τῶν Ἀγράφων καὶ κυρίως οἱ λόγιοι διδάσκαλοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης‒[2] ἐντάσσεται καὶ ἡ προσωπικότητα τοῦ γνωστοῦ φιλολόγου καὶ γλωσσολόγου Ἀχιλλέα Τζάρτζανου (1873-1946),[3]  ὁ ὁποῖος σύμφωνα μὲ δική του μαρτυρία εἶχε ἀπώτερη καταγωγὴ ἀπὸ τὰ Ἄγραφα. Γεννήθηκε στὸν Τύρναβο στὶς 3 Ἀπριλίου τοῦ 1873,[4] ὅταν αὐτὸ τελοῦσε ὑπὸ ὀθωμανικὴ διοίκηση. Ἡ γιαγιά του Ἐλισάβετ Δ. Τζάρτζανου, ἦταν ἀγραφιώτικης καταγωγῆς, ὅπως δηλώνει ὁ ἴδιος: «Ἡ γιαγιά μου αὐτὴ ἦτον ἀγραφιώτικης καταγωγῆς, ἀλλὰ γεννήθηκε στὸν Τύρναβο. Σὰν ὠρφάνεψε ἀπὸ μικρὴ καὶ ἀπὸ μάννα καὶ ἀπὸ πατέρα, τὴν ἐπῆρε ὑπὸ τὴν προστασία της μιὰ θεία της στὴ Λάρισσα καὶ ἐκεῖ κατόπιν τὴν ἐπάντρεψε σὲ ἡλικία δώδεκα ἐτῶν. Ἀλλὰ ὁ πρῶτος της ἄντρας αὐτὸς ἦταν πολὺ κακότροπος καὶ γι᾿ αὐτὸ κάποιος πονόψυχος συγγενής της ἐστάθηκε καὶ τὴν ἐχώρισε καὶ τὴν ξαναέστειλε στὸν Τύρναβο κοντὰ στὶς ἄλλες ἀδελφές της. Ἐκεῖ ξαναπαντρεύτηκε σὲ ἡλικία δέκα ὀκτὼ ἐτῶν καὶ ἐκεῖ ἔζησε ὅλη τὴ ζωή της ἕως τὸ 1897, ὁπότε ἀπέθανε σὲ ἡλικία ἄνω τῶν 100 ἐτῶν. Ἀπ’ αὐτὴν προέρχονται τὰ παλαιϊκώτερα τραγούδια τῆς συλλογῆς μου, καταγραμμένα σὲ δύο τετράδια μὲ χρονολογία ἀπ᾿ ἔξω 1890 καὶ 1892. Εἰς τὸ τέλος τῶν τραγουδιῶν αὐτῶν συντομογραφικῶς θὰ γράφεται Ε. Δ. Τ. (= Ἐλισάβετ Δ. Τζάρτζανου)». Ἀπὸ αὐτὴν ὁ Ἀχ. Τζάρτζανος ἄντλησε,[5] κατὰ πρῶτον, τὸ λαογραφικὸ καὶ γλωσσικὸ ὑλικὸ τῆς μελέτης του «Θεσσαλικὰ τοῦ Τυρνάβου».[6] Ἀκόμη, ὁ Τζάρτζανος στὴ μελέτη του «Περὶ τῆς συγχρόνου θεσσαλικῆς διαλέκτου» δηλώνει πὼς μετὰ τὴν μεγάλη πανώλη τοῦ 1813, ἡ ὁποία εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἐρήμωση τῆς πόλης, μία ἀπὸ τὶς ὁμάδες ποὺ ἐπανεποίκησαν τὸν Τύρναβο ἦσαν καὶ οἱ Ἀγραφιῶτες, οἱ ὁποῖοι ‒ὅπως σημειώνει‒ ἐπηρέασαν τὴ σύγχρονη φωνητικὴ διάλεκτο τοῦ τόπου.[7] 

Ἦταν ἕνας ἀληθινὸς Διδάσκαλος τοῦ Γένους καὶ περισσότερο γνωστὸς ὡς ὁ συγγραφέας τοῦ πρώτου Συντακτικοῦ τῆς γλώσσας τῶν σημερινῶν Ἑλλήνων, ἔργο μιᾶς ἐπιστημονικῆς ἰδιοφυΐας μὲ γενικότερη μεγάλη προσφορὰ στὴν πνευματικὴ ζωὴ τῆς χώρας. Ἐκοιμήθη στὶς ὀκτὼ τὸ βράδυ τῆς 3ης Ἰουνίου 1946 στὴν Ἀθήνα,[8] καὶ ἐτάφη στὸ κοιμητήριο Κηφισιᾶς.[9]

                                                                            Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

---

[1]. Γιὰ τὴ σχολὴ τοῦ Τυρνάβου τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας βλ. Τρύφων Εὐαγγελίδης, Ἡ παιδεία ἐπὶ Τουρκοκρατίας, τ. 1, Ἀθήνα 1936, σ. 226-228· Θ. Α. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στὴ Δυτικὴ Θεσσαλία κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, Διδακτ. διατριβή, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 75-77, 87· Ματθ. Κ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περὶ τῆς ἐν τῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπὸ ἁλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ. Χ.) μέχρι τῆς ἐνεστώσης (ιθ΄) ἑκατονταετηρίδος, Κωνσταντινούπολη 1867· Ἀγγελικὴ Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Τὰ μαθηματάρια τῶν ἑλληνικῶν σχολείων τῆς Τουρκοκρατίας, [Σύλλογος πρὸς διάδοσιν ὠφελίμων βιβλίων], Ἀθήνα 1993, σ. 137, 225.

[2]. Περὶ τῶν σχέσεων Ἀγράφων καὶ Τυρνάβου βλ. Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης, «Ἄγραφα καὶ Τύρναβος: πνευματικὲς καὶ ἐμπορικὲς σχέσεις κατὰ τὴν Τουρκοκρατία», Ψηφίδες Ἱστορίας περιοχῆς Τυρνάβου,Τύρναβος 6-7 Φεβρουαρίου 2016, Πρακτικὰ Συνεδρίου, ὑπὸ ἔκδοσιν.

[3]. Βλ. «Ἀφιέρωμα στὸν Ἀχιλλέα Τζάρτζανο», Θεσσαλικὰ Χρονικὰ 7-8 (1959) 7-439.

[4]. Βύρων Γ. Σκρούμπης, Τύρναβος, Ἱστορικὲς-Λαογραφικὲς ἀναδρομές, [Δῆμος Τυρνάβου], Τύρναβος ²2001, σ. 104. 

[5]. Παραθέτουμε, ὡς ἕνα μικρὸ δεῖγμα τοῦ λαογραφικοῦ ὑλικοῦ ποὺ ἄντλησε ὁ Τζάρτζανος ἀπὸ τὴν ἀγραφιώτικης καταγωγῆς γιαγιά του Ἐλισσάβετ, ἕνα δίστιχο ποὺ δηλώνει ὅτι κατέγραψε ἀπὸ ἐκείνη: «Ὅπχιους θέλει νἀγαπήσῃ πρέπει νἄχῃ ὑπουμουνή / μαχιριὲς νὰ τοὺν βαροῦνι, κὶ νὰ λέῃ· «Δὲ μὶ πουνεῖ!»· Ἀχιλλεὺς Τζάρτζανος, «Θεσσαλικὰ τοῦ Τυρνάβου», Θεσσαλικὰ Χρονικὰ 2 (1931) 53.

[6]. Βλ. Τζάρτζανος, «Θεσσαλικὰ τοῦ Τυρνάβου», 5.

[7]. Βλ. Ἀχιλλεὺς Τζάρτζανος, Περὶ τῆς συγχρόνου θεσσαλικῆς διαλέκτου, Ἀθήνα 1909, σ. 8.

[8]. Νέα Ἑστία, 452-453(1946), 567· Σκρούμπης, Τύρναβος, σ. 106

[9]. Βλ. Ζήσιμος Λορεντζάτος, Collectanea, ἐπ. Σταῦρος Ζουμπουλάκης, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 2009, σ. 20-21, ὅπου στὴν ὑπ᾿ ἀρ. 44 ἀχρονολόγητη ἡμερολογιακὴ καταγραφή του ὁ σπουδαῖος διανοητὴς καὶ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀχ. Τζαρτζάνου, Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004) σημειώνει μεταξὺ ἄλλων: «Χθὲς κηδέψαμε τὸν ἀγαπητὸ θεῖο Ἀχιλλέα (Τζάρτζανο). Θάφτηκε λίγα μέτρα μακρύτερα ἀπὸ τὸν τάφο τοῦ πατέρα μου, στὸ νεκροταφεῖο τῆς Κηφισιᾶς. Μίλησε σύντομα ὁ Ἄμαντος μνημονεύοντας Δασκάλους τοῦ Γένους …». Σημειώνεται πὼς ὁ Λορεντζάτος,ἐπίσης, σὲ ἄλλη καταγραφή του σχετικὴ μὲ τὰ Ἄγραφα καὶ τοὺς Δασκάλους τοῦ Γένους γράφει γιὰ τὸν Εὐγένιο Γιαννούλη τὸν Αἰτωλό (περ. 1597-1682) στὸ ἔργο του COLLECTANEA:

   «Γυρεύω νὰ μάθω περισσότερα γιὰ τὴ θαυμαστὴ γραφὴ τοῦ Εὐγενίου (Γιαννούλη) τοῦ Αἰτωλοῦ († 1682) ‒ ἀπὸ τὶς ζωντανότερες ποὺ ξέρω πρὶν τὸ Μακρυγιάννη». Ἡ ἡμερολογιακὴ αὐτὴ καταγραφὴ δὲν εἶναι χρονολογημένη, φέρει δὲ τὸν ἀριθμὸ 55 (βλ. Ζήσιμος Λορεντζάτος, Collectanea, σ. 26· http://ellinomouseionagrafon.blogspot.gr/2015/12/100.html ).

Τὴν Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης τοῦ Ἀχιλλέως Τζαρτζάνου, βλέπε ἐδῶ