Ἑλληνομουσεῖον (τό). Ὀνομασία διδομένη πολλαχοῦ, ἐπὶ Τουρκοκρατίας, εἰς τὰ σχολεῖα ἀνωτέρων πως σπουδῶν. Περί «κοινῶν ἑλληνομουσείων ἐπ᾿ ὠφελείᾳ τοῦ γένους κοινῇ» γίνεται λόγος καὶ ἐν σιγιλλίῳ τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Γρηγορίου Ε', ἐκδοθέντι κατ᾿ Αὔγουστον τοῦ 1819.


Σ᾿ αὐτὸν τὸν διαδικτυακὸ χῶρο, ποὺ ἀπευθύνεται στοὺς φίλους τῆς χώρας τῶν Ἀγράφων, φιλοξενοῦνται κείμενα, ἄρθρα, μελέτες, ἀνακοινώσεις, βιβλία εἰκόνες, ταινίες ποὺ ἀφοροῦν ἢ παραπέμπουν στὴν ἱστορία, τὸν πολιτισμό, τὶς παραδόσεις, τὸ φυσικὸ περιβάλλον τοῦ ἱστορικοῦ χώρου τῶν Ἀγράφων, ὅπως αὐτὸς ἦταν γνωστὸς στὴν ὕστερη βυζαντινὴ ἀλλὰ καὶ μεταβυζαντινὴ ἐποχή. Σκοπὸς τῆς δημιουργίας του εἶναι νὰ γίνουν γνωστὰ καὶ νὰ ἀναδειχθοῦν, κατὰ τὰς δυνάμεις ἡμῶν, ὅλα ἐκεῖνα τά ‒ἀνὰ τοὺς αἰῶνες‒ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ τόπου μας καὶ τῶν ἀνθρώπων του.

Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου 2015

ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ellinomouseionagrafon.blogspot

Στὶς 27 Σεπτεμβίου ἐ. ἔ. συμπληρώνεται ἕνα ἔτος ἀπὸ τὴν ἐμφάνιση τοῦ ἱστολογίου μας στὸ διαδίκτυο. 

Εὐχαριστοῦμε τὰ μέλη, τοὺς καλοὺς φίλους, τοὺς εὐμενεῖς ἀναγνῶστες καὶ τοὺς προθύμους συνεργάτες μας γιὰ τὴν ἐμπιστοσύνη, τὴν ἀγάπη, τὸ ἐνδιαφέρον τους καὶ κυρίως τὴν κατανόησή τους γιὰ  τὶς πολλὲς ἐλλείψεις καὶ τὰ λάθη μας ὅλον αὐτὸν τὸν χρόνο, στὴν προσπάθειά μας νὰ ψηλαφήσουμε τὸ παρελθόν, τὸ παρελθὸν τοῦ μέλλοντος καὶ τὸ μέλλον ἑνὸς ἄλλου παρελθόντος.

Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου 2015

ΤΟ ΛΗΜΜΑ «ΑΓΡΑΦΑ» ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ


     Γεωργίου Κλήμου

Τὸ λῆμμα «Ἄγραφα» μέσα ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη

Στὰ 1661[1] μιὰ ἱερὴ μορφὴ ὁ Ὅσιος  Εὐγένιος ὁ Αἰτωλὸς ἐγκαταλείπει, μετὰ ἀπὸ μιὰ 16/ἐτῆ πετυχημένη λειτουργία, τὴ σχολὴ τοῦ  Καρπενησίου καὶ ἐγκαθίσταται στὰ Βραγγιανὰ (Εὐρυτανίας) τῶν Ἀγράφων. Ἐδῶ στὴ δυσπρόσιτη, ἄγονη καὶ ξέμακρη ἀπὸ ἄλλα μεγάλα κέντρα περιοχὴ τῶν Ἀγράφων, ὁ ἱερομόναχος Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλός (1579 μὲ 1600-1682) ὁ δραστήριος καὶ μεγάλος αὐτὸς Διδάσκαλος τοῦ Γένους, θὰ ἱδρύσει τὴν περίφημη σχολὴ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβας) τῶν Βραγγιανῶν ποὺ ἀργότερα ἔφερε τὴν ὀνομασία «Μουσεῖο» ἤ «Ἑλληνομουσεῖον Ἀγράφων».


  "τὰ οὐρανομήκη τοῦτα καὶ ὑψηλότατα βουνὰ τῶν Ἀγράφων"
    Τὴ σχολὴ αὐτή, ποὺ στεγαζόταν στὰ οἰκήματα τοῦ μοναστηριοῦ,  κατώτερης καὶ ἀνώτερης μόρφωσης,[2] θὰ μετατρέψει γρήγορα σὲ μιὰ φωτοβόλα ἑστία παιδείας καὶ γραμμάτων γιὰ τὴν κεντρικὴ Ἑλλάδα. Τὴν ἐποχὴ τοῦ Εὐγένιου οἱ ἀπόφοιτοι τῆς σχολῆς του, ἦσαν περιζήτητοι, καὶ στελέχωσαν τὸ ἀνώτερο Ἱερατεῖο τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς παιδείας στὸν ἁπανταχοῦ Ἑλληνισμό.
Ἡ παιδεία του πολὺ ὑψηλή. Εἶχε μαθητεύσει στοὺς καλύτερους διδασκάλους τῆς ἐποχῆς του:[3] Παΐσιο Μεταξᾶ στὴν Κεφαλονιά (1627-1628), Θεόφιλο Κορυδαλέα στὴ Ζάκυνθο (1628-1636;) καὶ Κορυδαλέα καὶ Π. Συρίγο στὴν Πόλη (1636-1639). Ἀνήσυχο πνεῦμα καὶ πολυταξιδεμένος στὸ Ἅγιον Ὅρος (1617-1618), Ἁγίους Τόπους (Ἀλεξάνδρεια – Ἱεροσόλυμα) (1619-1622) παρουσιάζει, πιστεύουμε, ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον πῶς περιγράφει τὰ Ἄγραφα καὶ τοὺς Ἀγραφιῶτες στὴν εἰκοσαετῆ περίπου (1661-1682) διαμονή του στὰ Βραγγιανά.




[1] Π. Βασιλείου, Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλὸς καὶ οἱ σπουδαιότεροι μαθητὲς τῶν σχολῶν τῶν Ἀγράφων, β΄ ἔκδοση Στ. Βασιλοπούλου, Ἀθήνα 1985, σ. 52.

[2] Γ. Κλῆμος, «Ὁ μικρὸς Ρίζος ἀπὸ τὴν Καρδιτσομάγουλα. Μιὰ περίπτωση παιδιοῦ μὲ μαθησιακὲς δυσκολίες στὴ σχολὴ τῶν Βραγγιανῶν τὸ 1677». Καρδιτσιώτικα Χρονικά., τ.1 , Καρδίτσα 1995, σ.101-103.
[3] Τάσος Ἀθ. Γριτσόπουλος, «Ἡ προσωπικότης τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη ὡς διδασκάλου», Σύναξις Εὐγένιος ὁ Αἰτωλὸς καὶ ἡ ἐποχή του. Πρακτικὰ 1984, ἔκδοσις Ἱ. Μητρ/λις Καρπενησίου καὶ Σύνδεσμος « Εὐγένιος ὁ Αἰτωλός», Ἀθῆναι 1986, σ. 79-80.

 Γιὰ νὰ δεῖτε ὅλο τὸ ἀρχεῖο πατᾶτε ἐδῶ

Σάββατο 12 Σεπτεμβρίου 2015

ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΚΤΙΤΟΡΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΜΕΓ. ΒΡΑΓΓΙΑΝΩΝ

Στὶς 23 Αὐγούστου 2015, ἡμέρα τῆς Ἀποδόσεως τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, στὸν . ν. τῶν Ἁγ. Ταξιαρχῶν στὸν συνοικισμὸ Ζερβομαχαλᾶς ἢ Σπαθᾶδες τῶν Μ. Βραγγιανῶν τιμήθηκαν οἱ κτίτορες καὶ ἡ μνήμη τῶν κεκοιμημένων τοῦ συνοικισμοῦ, μὲ τὴν παρουσία πολλῶν πιστῶν, ἱερουργοῦντος τοῦ π. Κωνσταντίνου Κουτσουπιᾶ, μὲ ἱεροψάλτες τους: Θεοφάνη Θεοδώρου, Περικλῆ Ἀντωνίου καὶ Νικόλαο Ἀλεξάκη καὶ τὴν ἀνύστακτη μέριμνα καὶ φροντίδα τοῦ ἐπιτρόπου Ἀριστείδη Θ. Τσιώλη.
  
Ἡ κτιτορικὴ ἐπιγραφὴ τῆς ἀνακαίνισης τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ταξιαρχῶν τὸ 1967
                                            
 Μετὰ τὴν κατανυκτικὴ Θεία Λειτουργία μετ᾿ Ἀρτοκλασίας καὶ τὴν ἐπιμνημόσυνη δέηση, μὲ τὴν φροντίδα τῶν κατοίκων τῆς συνοικίας, διανεμήθηκαν στὸν αὔλειο χῶρο τοῦ ναοῦ τὰ κόλυβα καὶ ἐλαφρὺ γεῦμα μὲ παραδοσιακὰ ἀγραφιώτικα ἐδέσματα. 
Ἐδῶ καὶ τριάντα χρόνια, περίπου, ἔχει γίνει παράδοση νὰ πραγματοιεῖται αὐτὴ ἡ θρησκευτικοῦ περιεχομένου ἐκδήλωση στὸν συνοικισμὸ γιὰ νὰ τιμηθοῦν ὅλοι ἐκεῖνοι ποὺ συνέβαλαν, σὲ μικρότερο ἢ μεγαλύτερο βαθμό, στὴν ἀνέγερση, τὴν ἀνακαίνιση καὶ τὴ φροντίδα τοῦ ναοῦ, ὅπου ἱερουργοῦσε καὶ ὁ μακαριστὸς ἱερέας καὶ κάτοικος τοῦ συνοικισμοῦ Λάμπρος Θεοδώρου († 21 Δεκεμβρίου 1981). Ἀκολούθησε γεῦμα στὴν οἰκία τοῦ ἱεροψάλτη, ἐπίσης κατοίκου τῆς συνοικίας, Θεοφάνη Λ. Θεοδώρου.

                                                                Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης   

Τετάρτη 2 Σεπτεμβρίου 2015

Η ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΡΕΝΤΙΝΑΣ ΤΩΝ ΑΓΡΑΦΩΝ ΣΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΤΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης
*«Ἡ μονὴ τῆς Ρεντίνας τῶν Ἀγράφων στὴν Ἀλληλογραφία τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ τοῦ Ἀναστασίου  τοῦ Γορδίου».
                                   
«Ἐλέχθη κατὰ καιροὺς καὶ ὑπὸ πολλῶν ὅτι τὰ μοναστήρια ἔχουν κτισθεῖ στὰ ὡραιότερα μέρη τῆς καθ’ ἡμᾶς ἁγίας Ἀνατολῆς. Αὐτὸ εἶναι ἐν μέρει σωστὸ ἀλλὰ οὐχὶ ἐν παντί. Μᾶλλον, ὅπου ἐκτίσθησαν μοναστήρια ἡ περιοχὴ ἐκοσμήθη καὶ ἐγένετο ὡραιοτέρα  παρὰ πρίν».
Τὸ σχόλιο αὐτὸ τοῦ ἀρχιμανδρίτου Δοσιθέου, ἡγουμένου τῆς ἱερᾶς μονῆς Τατάρνης Εὐρυτανίας, γιὰ τὰ μοναστήρια καὶ τὸ φυσικό τους περιβάλλον, εὑρίσκει πλήρως ἐφαρμογὴν στὴν περίπτωση τῆς ἱερᾶς μονῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Ρεντίνας. Πράγματι, ἐκόσμησε ἐπὶ αἰῶνες καὶ συνεχίζει νὰ κοσμεῖ τὸν τόπο.
Ἱερὰ Μονὴ Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Ρεντίνας


 Μὲ αὐτὸ τὸ μοναστήρι εἶχαν ἄμεση ἢ ἔμμεση σχέση ὁ Εὐγένιος Γιαννούλης (περ. 1597-1682) καὶ ὁ Ἀναστάσιος Γόρδιος (1654-1729) δύο ἀπὸ τοὺς σπουδαιότερους δασκάλους καὶ πνευματικὲς μορφὲς τῆς Τουρκοκρατίας ποὺ ἀνέδειξαν τὰ Ἄγραφα ὡς ἕναν τόπο ποὺ ἀνέπτυξε τὰ Γράμματα καὶ συνέβαλε στὴν διατήρηση τῆς ἐθνικῆς καὶ θρησκευτικῆς συνείδησης τοῦ Γένους. Σώζονται δύο ἐπιστολὲς τοῦ Εὐγενίου μὲ τοὺς ἡγουμένους τῆς Μονῆς Θεωνᾶ καὶ Ζαχαρία


Κώδ. Ι. Μ. Παντελεήμονος Ἁγίου Ὄρους 693, φ. 6. Ἡ ἀρχὴ τῆς συστατικῆς ἐπιστολῆς γιὰ τὸν Ἀναστάσιο Γόρδιο, ποὺ στέλνει ὁ Εὐγένιος Γιαννούλης στὸν ἱερομόναχο, καὶ ἡγούμενο τῆς μονῆς Ρεντίνας, Ζαχαρία.
    Ἡ πρώτη πρὸς τὸν Θεωνᾶ ἔχει χρόνο ἀποστολῆς τὴν 26η Ἀπριλίου 1675 ἀπὸ τὸ Αἰτωλικό. Σὲ αὐτὸν στέλνει τὸν μαθητή του Ἀββακούμ, πιθανῶς γιὰ νὰ μονάσει κοντά του. Ὁ Ἀββακοὺμ δὲν πρέπει νὰ παρέμεινε στὴ μονὴ Ῥεντίνας ἢ παρέμεινε πολὺ μικρὸ χρονικὸ διάστημα ἀλλὰ φαίνεται πὼς μόνασε στὴ μονὴ Καταφυγίου.
 
Ἡ προτομὴ τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη στὸν αὔλειο χῶρο τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Μεγάλων Βραγγιανῶν
Ὁ ἡγούμενος θεωνᾶς ἀναφέρεται σὲ  κτητορικὴ ἐπιγραφὴ ἀνακαίνισης τοῦ μοναστηριοῦ   καὶ ἀνακαίνησης τοῦ ναοῦ,τοῦ καθολικοῦ, στὸ μέσον τοῦ ἐξωτερικοῦ τοίχου τῆς Κόγχης τοῦ ἱεροῦ, τὸ 1640. Ἐπίσης τὸ 1662 ὁ Θεωνᾶς ἀναφέρεται στὴν κεφαλαιογράμματη ἐπιγραφὴ ἱστόρησης τοῦ ναοῦ, πάνω ἀπὸ τὴ δυτικὴ θύρα,μὲ τὴν ὁποία τὸ καθολικὸ ἐπικοινωνεῖ μὲ τὸν νάρθηκα)  

Κτητορικὴ ἐπιγραφὴ τῆς μονῆς Ρεντίνας τοῦ 1640, ὅπου ἀναφέρεται ὁ ἡγούμενος Θεωνᾶς
   Μετὰ ἀπὸ 1, ½ χρόνο ὁ Εὐγένιος, εὑρισκόμενος στὰ Βρανιανά, ἀποφασίζει νὰ στείλει τὸν Ἀναστάσιο Γόρδιο γιὰ σπουδὲς στὴν Ἀθήνα. Μεταξὺ τῶν ἄλλων τὸν ἐφοδιάζει μὲ συστατικὴ ἐπιστολὴ χρονολογημένη στὶς 2 Ὀκτωβρίου 1676, πρὸς τὸν ἱερομόναχο τῆς μονῆς Ρεντίνας Ζαχαρία μὲ σκοπὸ νὰ φροντίσει ὁ Ζαχαρίας γιὰ τὴν ἀσφαλῆ μετάβασή του ἀπὸ τὸ Καρπενήσι, ὅπου θὰ συναντοῦσε τὸν Ζαχαρία,στὴν Ἀθήνα γιὰ σπουδὲς κοντὰ στὸν Νικόδημο Μαζαράκη. Ὁ Γόρδιος σὲ γράμμα του πρὸς τὸν δάσκαλό του Εὐγένιο ἀπὸ τὴν Ἀθήνα ὅπου ἔφτασε τὴν 1η Νοεμβρίου 1676 ἀναφέρει πὼς ὅταν ἔφθασε ἀπὸ τὰ Βρανιανὰ στὸ Καρπενήσι δὲν συνάντησε τὸν Ζαχαρία στὸ Καρπενήσι καθὼς αὐτὸς τοποθετήθηκε ἡγούμενος ἀπὸ τὸν μητροπολίτη Λιτζᾶς καὶ Ἀγράφων Ἰάκωβο μαθητὴ τοῦ Εὐγενίου στὴ Σχολὴ τοῦ Καρπενησίου (1645-1661). Ὁ Γόρδιος τότε μετάβη στὴ μονὴ τῆς Ρεντίνας καὶ τὸ χρονικὸ διάστημα παραμονῆς του Γορδίου στὸ μοναστήρι τοποθετεῖται μεταξὺ 10-25 Ὀκτωβρίου 1676. Ἀπὸ ἐκεῖ μὲ τὴν συνοδεία τοῦ Ζαχαρία μετέβη στὸν τελικὸ προορισμό του, τὴν Ἀθήνα.
  Σώζεται καὶ μία ἐπιστολὴ τοῦ ἡγουμένου Ζαχαρία, στὰ 1675 πρὸς ἕναν μοναχὸ τῆς μονῆς Ρεντίνας ὀνόματι Ἀνανία, ὁ ὁποῖος ἄφησε τὸ μοναστήρι γιὰ λόγους ποὺ δὲν ἀναφέρονται καὶ ἐγκαταστάθηκε σὲ κάποια ἄδηλη μονή, καὶ καλεῖται ἀπὸ τὸν Ζαχαρία νὰ ἐπιστρέψει στὴ μονὴ Ρεντίνας μὲ τὴν διαβεβαίωση ὅτι θὰ ἔχει ὅλες τὶς προϋποθέσεις νὰ διάγῃ ἕναν ἥσυχο μοναστικὸ βίο.Ὁ Ζαχαρίας ὑπογράφει ὡς «καθηγούμενος τῆς ἱερᾶς μονῆς τῆς Ῥενδίνης». Ἄρα, ὁ Ζαχαρίας, ἔχει ὁρισθεῖ ἡγούμενος ἀπὸ τὸ 1675, πιθανώτατα τὸ 2ο ἑξάμηνο, καὶ ὄχι τὸ 1676 ὅπως γνωρίζαμε ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Γορδίου πρὸς τὸν διδάσκαλό του Εὐγένιο τὴν 1η Νοεμβρίου 1676.
   Ὁ ἡγούμενος Ζαχαρίας ἀναφέρεται ἐπίσης  τὸ 1676 σὲ ἐπιγραφὴ πάνω ἀπὸ τὴν θύρα ποὺ ὁδηγεῖ στὸ δεξιὰ παρακείμενο παρεκκλήσιο τοῦ Προδρόμου καὶ ἀναφέρεται στὴν εἰκονογράφηση τοῦ νάρθηκα.
Κτητορικὴ ἐπιγραφὴ τῆς μονῆς Ρεντίνας τοῦ 1676, ὅπου ἀναφέρεται ὁ ἡγούμενος Ζαχαρίας

    Ἄλλοι λόγιοι ποὺ εἶχαν σχέσεις μὲ τὸν Εὐγένιο Γιαννούλη καὶ τὸν Ἀναστάσιο Γόρδιο ἦταν ὁ Νικόδημος Μαζαράκης καὶ ὁ μαθητής του  Γρηγόριος Παυρόλας.
   Ἔμμεση σχέση μὲ τὸν Γόρδιο καὶ τὴ σχολὴ Βραγγιανῶν, τὸ «Ἑλληνομουσεῖον Ἀγράφων», εἶχε ὁ προεστὸς τῆς Ρεντίνας Δημήτριος Τσολάκογλου, καθὼς καὶ μεγάλη βιβλιοθήκη εἶχε, ἡ ὁποία περιελάμβανε καὶ μεγάλο μέρος τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Γορδίου, ποὺ κάηκε κατὰ τὴν ἐπανάσταση, καὶ μὲ δαπάνες του τυπώθηκε τὸ 1790 καὶ γιὰ 2η φορὰ στὰ 1802 ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Σεραφείμ, ἐπισκόπου Φαναρίου καὶ Νεοχωρίου, τὴν ὁποία ἔχει συνθέσει ὁ Γόρδιος. Γιὰ τὴν ἔκδοση τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἁγίου Σεραφείμ, ὁ ἐκ Σκοπέλου ἁγιορείτης μοναχὸς καὶ γνωστὸς λόγιος τῆς Τουρκοκρατίας Καισάριος Δαπόντες (1713/4-1784) ἔγραψε στὸ ἔργο του «Ἄνθη Νοητά»:
Ἀκούω κατὰ τ᾿ Ἄγραφα … σώζεται χάριτι τοῦ Κυρίου
ἡ κεφαλὴ τοῦ Σεραφείμ, νεοφανοῦς ἁγίου,
τοῦ καὶ ἱερομάρτυρος, καθὸ τοῦ Φαναρίου
ἀρχιερεὺς ἐστάθηκε καὶ τοῦ Νεοχωρίου,
καὶ ὁποῦ ἐμαρτύρησεν εἰς χρόνους τοὺς χιλίους
ἀπὸ Χριστοῦ γεννήσεως ἕνα κἑπτακοσίους,
ὡς φαίνεται εἰς τὸν αὐτοῦ βίον καὶ πολιτείαν
ὁποῦ εἰς τὴν Μοσχόπολιν τυπώθη κατ᾿ ἀξίαν.
 Στὸ μέσον τῶν τεσσάρων αἰώνων τῆς ὀθωμανικῆς κατοχῆς σὲ μιὰ μικρὴ ὀρεινὴ περιοχὴ τῆς Ἑλλάδας, ὅπως ἡ Ρεντίνα τῶν Ἀγράφων, καὶ τὰ Γράμματα διακονοῦνται καὶ ἡ ὀρθόδοξη πίστη καὶ παράδοση οἰκοδομοῦνται σὲ ἀνακαινισμένους καὶ νέοϊστορηθέντες ναούς, καὶ τὸ κοινοτικὸ αὐτοδιοικητικὸ σύστημα  λειτουργεῖ, μὲ τοὺς προεστῶτες του καὶ τοὺς κληρικοὺς ὅλων τῶν βαθμῶν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀποδήμους ἀρωγοὺς καὶ συμπαραστᾶτες στὸ ἔργο τους. Ὁ Ἑλληνισμὸς ἐκείνης τῆς περιόδου, σὲ συνθῆκες ἀσφυξίας, κατόρθωσε νὰ προβάλλει καὶ νὰ ἀξιοποιήσει τὰ φυλετικὰ χαρακτηριστικά του, ποὺ ἀκόμη καὶ σήμερα ὑφίστανται: τὶς ἐπιδόσεις του στὰ Γράμματα, τὴν δίψα γιὰ γνώση, ποὺ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ἐμπορευματικὸ καὶ ἐπιχειρηματικὸ δαιμόνιο καὶ γύρω ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία καὶ τὰ κύτταρά της, τὶς ἐνορίες, κατόρθωσε νὰ δημιουργήσει τὶς συνθῆκες ποὺ ὁδήγησαν στὴν ἐπανάσταση καὶ τὴν ἀπελευθέρωση.
                                                                                                                                      


 * Περίληψη τῆς προφορικῆς εἰσήγησης ‒στὶς 22 Αὺγούστου 2015‒ κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου: «Ἱστορία καὶ Πολιτισμὸς τῆς Ρεντίνας Ἀγράφων» ποὺ πραγματοποιήθηκε  τὸ διήμερο 22 καὶ 23 Αὐγούστου 2015 στὴ Ρεντίνα Καρδίτσης.