ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΓΟΥΒΑΣ ΒΡΑΓΓΙΑΝΩΝ

 

Μάθε νὰ προφέρεις σωστὰ τὴν πραγματικότητα 

Ὀδ. Ἐλύτης 

Ἐνίοτε, εἴτε ἀπὸ πρόθεση εἴτε ‒τὶς περισσότερες φορές‒ ἀπὸ ἀγαθὸν φανατισμὸν ἀγάπης γιὰ τὴν πατρίδα, δημιουργοῦνται ἱστορικοὶ μύθοι καὶ θρύλοι ποὺ δὲν στηρίζονται σὲ καμμιὰ γραπτὴ ‒οὔτε κἂν προφορική‒ πηγή, ἀλλὰ συνήθως προκύπτουν ἀπὸ τὴ δημοσίευση μιᾶς αὐθαίρετης ἐκτίμησης,  ὅπου, συνήθως, κατατίθεται -ἴσως μὲ καλὴ  πρόθεση- ἡ διάθεση νὰ γίνει ἡ ἐπιθυμία  ἢ τὸ ὅποιο σκεπτικό μας ἱστορικὴ πραγματικότητα. Αὐτὸ βλάπτει καὶ τὸν τόπο καὶ  τὴν ἱστορία του ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀνθρώπους του, ποὺ καλοπροαίρετα ἐνδεχομένως

ἀναπαράγουν τέτοια συμπεράσματα. Καὶ ὁ μῦθος, ὁ θρύλος, ἰδιαίτερα ὅταν παρέλθει μεγάλο χρονικὸ διάστημα ἀναπαραγωγῆς του, καθίσταται πιὸ ἰσχυρός, πιὸ ἀνθεκτικὸς καὶ ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν  πραγματικότητα· καθιερώνεται στὶς συνειδήσεις, δύσκολα ἀνατρέπεται καὶ ἐν τέλει ‒ἂν δὲν βλάπτει‒ κυρίως δὲν προσφέρει, οὔτε προσθέτει καμμιὰ ὑπηρεσία στὴν ὑπόθεση τὴν ὁποία ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπηρετήσει.. Κλασσικὸ παράδειγμα εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ «Κρυφοῦ Σχολειοῦ». Στὸν τόπο μας, τὰ Ἄγραφα, τὰ Μεγ. Βραγγιανά, μιὰ τέτοια περίπτωση, ἀγαθοῦ φανατισμοῦ ἀγάπης γιὰ τὴν ἰδιαίτερη πατρίδα,  εἶναι ἐκείνη περὶ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν βιβλίων τῆς λεγομένης «Βιβλιοθήκης τοῦ Γορδίου» στὴν Σχολὴ τῶν Βραγγιανῶν στὶς ἀρχὲς τοῦ 18^ου αἰ.

Γιὰ τὸ μέγεθος τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Γορδίου στὰ τότε Βρανιανὰ τῶν Ἀγράφων, στὸ λεγόμενο "Ἑλληνομουσεῖον Ἀγράφων", ἔχουν κατὰ καιροὺς δημοσιευθεῖ ἀρκετά, καὶ κυρίως ὅτι περιελάμβανε περίπου «4.000  τόμους βιβλίων». Ὅμως, καμμιὰ γραπτὴ πηγὴ δὲν παραδίδει κάτι τέτοιο. Μία ἀναφορὰ γιὰ τὴ βιβλιοθήκη του ἁλιεύεται στὴν ἀλληλογραφία τοῦ Γορδίου μὲ τὸν λόγιο-ἱεράρχη, μητροπολίτη Ἄρτης καὶ Ναυπάκτου Νεόφυτο Μαυρομμάτη, ὁ ὁποῖος εἶχε στείλει στὸν Γόρδιο κατάλογο τῶν βιβλίων τῆς Μονῆς Ἰβήρων τοῦ Ἁγ. Ὄρους. Γράφει σχετικὰ ὁ Γόρδιος, ἀπὸ τὰ Βρανιανά, στὸν Νεόφυτο στὶς 16 Ἀπριλίου 1727: «Τῶν παρ’ ἐμοὶ μέντοι γε σῳζομένων βίβλων πάνυ εἰσὶν ὀλίγαι αἱ μὴ τῷ καταλόγῳ τῶν αὐτόθι κείμεναι. […] Πρὸς τούτοις δέ μοι καὶ θαυμάζειν ἔπεστι τῆς ποσότητος τούτων ἕνεκεν. Ὑπελάμβανον γὰρ ὅτι  καὶ τὰς χιλίας ὑπερακοντίζειν βίβλους»   (βλ. Ἀναστάσιος Γόρδιος, Ἀλληλογραφία, (1675-1728), Ἔκδοση: Χαρίτων Καρανάσιος ‒ Ἰωάννα Κόλια, Προλεγόμενα‒Σχόλια: Χαρίτων Καρανάσιος,  [Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ / Ἀκαδημία Ἀθηνῶν], τόμ. Β΄, Ἀθήνα 2011, ἐπ. 627, σ. 899)· γιὰ τὴ βιβλιοθήκη τῆς Ἱ. Μ. Ἰβήρων τοῦ Ἁγ. Ὄρους, βλ. καὶ Κοσμᾶ Βλάχου, Ἡ Χερσόνησος τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω, Βόλος 1903, σ. 206, ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρεται πώς, τὴν βιβλιοθήκη ἐμπλούτισε –μὲ ἀφιέρωση τῆς δικῆς του βιβλιοθήκης‒ τὸ 1678 ὁ Πατριάρχης Διονύσιος Δ’ [μὲ τὸν ὁποῖο διατηροῦσε πυκνὴ ἀλληλογραφία ὁ Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλὸς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ Διονύσιος ποὺ ἦταν ἀκόμη μητροπολίτης Λαρίσης], καὶ πὼς  «εἰς ἐμπλουτισμὸν καὶ τακτοποίησιν τῆς βιβλιοθήκης» ἐργάστηκε μὲ ζῆλο καὶ ὁ Μητροπολίτης Ἄρτης καὶ Ναυπάκτου Νεόφυτος Μαυρομμάτης). Ὁ Γόρδιος δηλώνει πὼς λίγα ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς βιβλιοθήκης του δὲν ὑπάρχουν στὸν κατάλογο τοῦ Νεοφύτου καὶ ἐκφράζει θαυμασμὸ γιὰ τὸν ἀριθμὸ τῶν χιλίων περίπου βιβλίων τῆς βιβλιοθήκης τῆς Μονῆς Ἰβήρων. Μᾶλλον, δὲν θὰ ἐκφραζόταν μὲ θαυμασμὸ γιὰ μία μοναστικὴ τοῦ Ἁγ. Ὄρους βιβλιοθήκη ἂν ἡ δική του προσωπικὴ βιβλιοθήκη περιελάμβανε 4000(!) βιβλία καὶ σίγουρα πολλὰ θὰ ἦταν ἐκεῖνα ποὺ δὲν θὰ ὑπῆρχαν στὴ βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς Ἰβήρων. Ἕνας ἀριθμός, λοιπόν, περὶ τὰ 800 θὰ ἦταν ἀρκετὰ λογικὴ καὶ κοντὰ στὴν πραγματικότητα ἐκτίμηση, γιὰ τὸν ὄγκο τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Γορδίου· καθόλου μικρὸς ἀριθμὸς βιβλίων σὲ μία οὐσιαστκὰ προσωπικὴ βιβλιοθήκη στὰ δυσπρόσιτα Ἄγραφα τοῦ 18^ου αἰ. καὶ σὲ μιὰ Τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα.

Ἐκεῖνο πάντως ποὺ φαίνεται μὲ συνεχεῖς ἀναφορὲς μέσα  στην Ἀλληλογραφία τοῦ Γορδίου εἶναι πὼς ἐξεδήλωνε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἀπόκτηση βιβλίων, (γιὰ τὴν ἀγάπη του καὶ τὴν ἰδιαίτερη σχέση του μὲ τὰ βιβλία, ὁ Κ. Θ. Δημαρᾶς γράφει : «…Μὰ τὸ θέμα ποὺ τὸν κατέχει εἶναι τὸ βιβλίο· ἕνα πρωτογονικὸ ἀκόμη πάθος· ζήτηση βιβλίων, δανεισμοί, ἀνταλλαγές, βιβλιοδεσίες, περνοῦν καὶ ξαναπερνοῦν μέσα στὰ γράμματά του. …», βλ. Κ. Θ. Δημαρᾶς, Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας,., Κ. Θ. Δημαρᾶς, Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, ἐκδ. Γνώση, Ἀθήνα 2000, σ. 139. Γιὰ τὸ πάθος του γιὰ τὰ βιβλία, βλ. ἐπίσης Χαρίτων Καρανάσιος, «Μορφή, περιεχόμενο καὶ χρήση τῶν ἐπιστολῶν τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου», Πρακτικά τοῦ ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου, «Νεοελληνικὴ ἐπιστολογραφία (16^ος-19^ος αἰών.)», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικὰ 8 (2006) 65.

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

Σημ.: Πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὴν ἐφημερίδα ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ, φ. 88, Ὀκτ.-Νοε.-Δεκ.2021, σ.4.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ, 150 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ*

 

Νικόλαος Κων. Κασομούλης († Στυλίς, Δευτέρα, 10 Ἰαν. 1872) 

Νικόλαος Κων. Κασομούλης
(1795-1872)

Σὰν σήμερα, Δευτέρα 10 Ἰανουαρίου, ἀλλὰ στὰ 1872, ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ ἑκατὸν πενῆντα χρόνια, πεθαίνει στὴ Στυλίδα τῆς Φθιώτιδος, ὁ ἀγωνιστὴς τοῦ 1821 καὶ ἀπομνημονευματογράφος τοῦ μεγάλου Ἀγώνα Νικόλαος Κ. Κασομούλης. Ὁ Δυτικομακέδόνας στρατιωτικός, γεννημένος στὴν Κοζάνη στὶς 20 Αὐγούστου 1895, ἀσχολήθηκε προεπαναστατικὰ μὲ τὸ ἐμπόριο, μετὰ δὲ τὸ τέλος τῆς Ἐπανάστασης ἔμεινε στρατιωτικὸς ἕως τὸ τέλος τῆς ζωῆς του. Ἀπὸ τὶς 15 Νοε. 1832 ξεκινᾶ, στὸ Ἄργος, τὴν συγγραφὴ τοῦ ἔργου του Ἐνθυμήματα Στρατιωτικὰ τῆς Ἐπαναστάσεως τῶν Ἑλλήνων 1821-1833, τὴν ὁποία ὁλοκληρώνει στὸ Ναύπλιο στὶς 4 Μαΐου 1841.  Τὸ ἱστορικὸ αὐτὸ ἔργο τοῦ Νικολάου Κασομούλη ἐκδίδεται τὸ 1940 ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τοῦ συγγραφέα, μὲ ἐπιμέλεια τοῦ Αἰτωλοακαρνάνα λογοτέχνη καὶ ἱστορικοῦ Γιάννη Βλαχογιάννη.

Στὶς 3 Ἀπριλίου 1838 νυμφεύεται τὴ Στυλιδιώτισσα, Μαριγὼ Ἀνδρέου Γεροστάθη καὶ μαζί της, ἐνῷ ὑπηρετεῖ ὡς στρατιωτικὸς στὸ Ναύπλιο, ἀποκτᾶ, τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1840, τὸ μοναδικό του τέκνο Κωνσταντῖνο. Μετὰ τὴν ἀφυπηρέτηση του μὲ τὸν βαθμὸ τοῦ Συνταγματάρχου, στὶς 4 Ἰαν.1861, ἐγκαθίσταται στὴ Στυλίδα, τὴν γνωστὴ καὶ ὡς "ἐπίνειον τοῦ Καρπενησίου" μέχρι τὸ πέρας τῆς ζωῆς του. Ὁ γιός του Κωνσταντῖνος, ὅπως ἀναφέρει στὴ Διαθήκη του ὁ Νικ. Κασομούλης, ἀσθενήσας, πεθαίνει τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1865, σὲ ἡλικία μόλις  25 ἐτῶν στὴ Λαμία. Ἡ ταφή του γίνεται στὴ Στυλίδα σὲ ταφικὸ μνημεῖο ποὺ ἑτοίμασε ὁ πατέρας του καὶ ὅπου ἐτάφη καὶ ὁ ἴδιος τὴν Τρίτη 11 Ἰανουαρίου 1872, ἵνα πληρωθεῖ τὸ Παπαδιαμάντειον: 

«Ἕνας Θεὸς θὰ μᾶς κρίνῃ… κ’ἕνας θάνατος θὰ μᾶς ξεχωρίσῃ. [...]

− Κ’ ἕνα κοιμητήρι θὰ μᾶς σμίξῃ». 

Στὴ Στυλίδα, λοιπόν, τὴν κατὰ τὸν Ἀλέξανδρο Μωραϊτίδη:

 

«[...] Φθιωτικὴν ναυτοπούλαν, ποὺ μοιάζει σἂν ναύτης μὲ φουστανέλλα. Μισὴ στεριανὴ καὶ μισὴ  θαλασσινή. Λυγαριὰ καὶ ὕφαλος Μὲ τὸ ἕνα πόδι στὴ βάρκα καὶ τὸ ἄλλο εἰς τὸ ἄλογο. Ναυτοπούλα καὶ κλεφτοπούλα [...]» 

ἀναπαύεται ἐν εἰρήνῃ, μαζὶ μὲ τὸν γιό του Κωνσταντῖνο, ὁ Νικόλαος Κασομούλης, ποὺ μὲ τὸν δικό του τρόπο καὶ τὴ δική του γλῶσσα ἔσωσε ἀπὸ τὴν ἐπέλαση τῆς λήθης σημαντικὲς στιγμὲς καὶ μορφὲς τοῦ ’21.

Ἐφ. Φωνὴ τοῦ Λαοῦ, φ. 15.1.1872, σ. 1.

Στὸ φύλλο τῆς 15^ης Ἰαν. 1872 ἡ ἐφημερίδα τῆς Λαμίας Φωνὴ τοῦ Λαοῦ δημοσιεύει ‒ἀνωνύμως‒  πρωτοσέλιδη νεκρολογία τοῦ Νικ. Κασομούλη:

 

«Τὴν πρωΐαν τῆς π. Δευτέρας (10 τρέχ.) ἡ Στυλὶς ἀπώλεσεν ἕνα τῶν χρηστοτέρων καὶ νοημονεστέρων πολιτῶν της, τὸν ἐν ἀποστρατείᾳ συνταγματάρχην  Ν ι κ ό λ α ο ν  Κ α σ σ ο μ ο ύ λ η ν. Οἱ εὐτυχήσαντες νὰ οἰκειωθῶσιν, εἰ καὶ ἁπλῶς κἂν γνωρίσωσι, τὸν συνετὸν ἐκεῖνον τοῦ μεγάλου ἀγῶνος ἀπόμαχον, μετὰ θλίψεως, βεβαίως, θ’ἀναπολῶσι τὴν στέρησιν πολεμιστοῦ εὐπαιδεύτου, χαρίεντος ἐν τῇ συναναστροφῇ, ἐμβριθοῦς ἐν τοῖς λόγοις καὶ μνήμονος ἐν ταῖς διηγήσεσιν. Ὁ Συνταγματάρχης Ν. Κασσομούλης, ἐκ Μακεδονίας ὁρμώμενος, καθ’ ὅλην δὲ τῆς μεγάλης τοῦ 1821 ἐπαναστάσεως τὴν διάρκειαν ἐν πολιορκίαις καὶ στρατοπέδοις τὸν <σπουδαιότερον τῆς ζωῆς αὐτοῦ χρόνον διάτριψεν ἐν πολλοῖς ἀνωτέροις ἀξιώμασιν. Ἐκ τῆς> πρώτης δυναστείας ἐκλήθη καὶ ὡς ἐν πολέμῳ οὕτω καὶ ἐν εἰρήνῃ σώματι καὶ διανοίᾳ, ψυχῇ καὶ καρδίᾳ τὴν πολιτείαν ὑπηρέτησεν. Ἀποχωρήσας ὀλίγῳ πρὸ τῆς τελευταίας μεταβολῆς τῆς ἐνεργοῦ ὑπηρεσίας ἀπεκατέστη ἐν Στυλίδι ἔνθα τὸ σκληρὸν τοῦ θανάτου δρέπανον τὸν μονογενῆ υἱόν του ἀφήρπασεν, μόνην αὐτῷ καταλεῖψαν παραμυθίαν τὸν τάφον ἐκείνου παρ’ ᾧ καὶ αὐτὸς ἤδη ἀναπαύεται.

Ἡ κηδεία τοῦ πολιοῦ γέροντος, μ.μ. τῆς ἐπιούσης γενομένη, ἠκολουθεῖτο ὑφ’ ἁπάσης τῆς πόλεως ἥτις τὴν μνήμην τοῦ Κασσομούλη τιμῶσα σύμπασα σχεδὸν ἐφιλοτιμήθη μέχρι τοῦ τάφου νὰ τὸν παρακοολουθήσῃ. Ἤδη ἐν τῷ συμφύτῳ ἐκείνῳ κήπῳ ἐνῷ ὁ υἱός του ἐθάπτετο καὶ ἕτερος ὑψώθη σταυρός, τὸν τόπον δεικνύων τῆς ταφῆς τοῦ ὑπεραγαπήσαντος τὸν μονογενῆ  υἱὸν τοῦ γεννήτορος. Πατὴρ καὶ υἱὸς πρὸς ὥραν ἡνώθησαν καὶ αὖθις ἐν τῷ οὐρανῷ ὡς μόνην παραμυθίαν τῇ χήρᾳ μητρὶ ἐπαφέντες τὴν ἀνάμνησιν τῶν ἀρετῶν αἵτινες τὸν βίον των κατακόσμουν!

Εἴθε ὁ Κύριος τοῦ παντὸς ἀναπαύοι Σε ἐν σκηναῖς δικαίων γηραιὲ φίλε Κασσομούλη!»

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

Σημ.: Πολλὲς εὐχαριστίες στὴν κ. Σοφία Βακιρτζηδέλη, Προϊσταμένη Τμήματος Γ.Α.Κ. Φθιώτιδος γιὰ τὴ βοήθειά της.

* Πρώτη ἔντυπη δημοσίευση, μὲ                                         περισσότερα στοιχεῖα, στὴν ἐφημ. 

                                           Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας 

                                                               τῶν Γρεβενῶν, 

                                                        φ.953 / 16.1.2022, σ. 15-16.

 

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ (ΣΚΙΑΘΟΣ † 3 ΙΑΝ. 1911)

 Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

«Ὁ θάνατος τοῦ Παπαδιαμαντῆ»

. Σπύρος Καράμπελας. [https://www.pemptousia.gr/2011/12/afieroma-ston-alexandro-papadiamant/spyros-karampelas/]

Μὲ μιὰ λιτή, ὀλίγων γραμμῶν, εἴδηση ἡ δισεβδομαδιαία ἐφημερίδα τῶν Ἀθηνῶν Τὸ Κράτος, ἡ ὁποία αὐτοπροσδιοριζόταν ὡς «Ὄργανον τῶν ἁπανταχοῦ Ἑλλήνων», δημοσιεύει, στὴν τρίτη σελίδα τοῦ φύλλου τῆς 6ης Ἰαν.1911, τὸ γεγονὸς τῆς  κοιμήσεως ‒πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν‒  τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη (Σκιάθος 4.3.1911 - Σκιάθος 3.1.1911). Ὁ Παπαδιαμάντης, στὸ μικρὸ ‒μόλις 53 λέξεων‒ δημοσίευμα, ποὺ καταχωρίζεται στὴ στήλη «Τὰ Ἀθηναϊκά» καὶ τιτλοφορεῖται ὡς «Ὁ θάνατος τοῦ Παπαδιαμαντῆ», χαρακτηρίζεται ὡς «ὁ ἀξιολογώτερος τῶν Ἑλλήνων διηγηματογράφων» καὶ ὡς «ἐπιφανὴς λόγιος τοῦ ἑλληνικοῦ Παρνασσοῦ». Ἐπίσης, μᾶς πληροφορεῖ γιὰ τὸ γνωστὸ γεγονὸς πὼς παρασημοφορεῖται, τὴν προηγουμένη τοῦ θανάτου του, ἀπὸ τὴν Πολιτεία γιὰ τὸ ἔργο του:[1]

«Ὁ θάνατος τοῦ Παπαδιαμαντῆ

Ἀπέθανε πρό τινων ἡμερῶν ἐν τῇ ἰδιαιτέρᾳ του πατρίδι Σκιάθῳ, ὁ ἀξιολογώτερος τῶν Ἑλλήνων διηγηματογράφων Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

Τὴν μίαν ἡμέραν ἡ Πολιτεία τὸν ἐπαρασημοφόρει μετὰ ἄλλης λογικῆς καὶ τὴν ἑτέραν ὁ Παπαδιαμάντης ἀπέθνησκεν. Ὁ θάνατός του ἐβύθισεν εἰς πένθος τὸν ἑλληνικὸν Παρνασσὸν τοῦ ὁποίου ἦτο εἷς τῶν ἐπιφανῶν λογίων».

 

Ἐφ. Τὸ Κράτος, φ. 6.1.1911, σ. 3.

Ὁ τονισμὸς στὴ λήγουσα –Παπαδιαμαντῆς‒ τοῦ ἐπωνύμου τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ἐπανέρχεται, μετὰ ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια, καὶ στὸ αὐτοβιογραφικοῦ περιεχομένου διήγημα τοῦ Ἄγγελου Μαντᾶ, μὲ τίτλο «Ἡ Φόνισσα στὸ ντουλάπι»,  σὲ ἀφιερωματικὸ γιὰ τὸν Παπαδιαμάντη τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ Νεφούρια. Παραθέτω τὰ σχετικὰ ἀποσπάσματα:[2] 

 

«Τὸ ντουλάπι ἦταν πάντα κλειστό. [...] Τὸ ντουλάπι ἦταν ἀπαγορευμένο γιὰ μένα. [...] Ὁ παπποὺς πάντως, ἐξακολουθοῦσε νὰ ξεκοκκαλίζει τὶς ἐφημερίδες του, μὲ τὴν ἡμερολογιακή τους σειρά, μία κάθε μέρα. Οἱ ἐξελίξεις λίγο τὸν ἔνοιαζαν. Διάβαζε γιὰ νὰ διαβάζει. Ἀγαποῦσε τὸ διάβασμα. Πρέπει νὰ διάβαζε καὶ βιβλία. Δὲν τὸν εἶχα δεῖ ποτὲ ὅμως. [...]  Ἡ ἰδέα αὐτὴ ἐνισχύθηκε καὶ περιβλήθηκε ἕνα πέπλο μυστηρίου ὅταν τὸν εἶδα νὰ κρύβει βιαστικὰ στὸ ντουλάπι κάτι ποὺ μοῦ φάνηκε σὰν φυλλάδιο, σὰν βιβλίο. [...] Ἦταν μήνας Ἁλωνάρης κι ἐγὼ εἶχα μείνει μὲ πυρετὸ στὸ σπίτι τοῦ παπποῦ, ὅλοι οἱ ἄλλοι στὰ ἁλώνια. [...] Τότε ἦταν ποὺ ἄνοιξα τὸ ντουλάπι. Ἦταν σχεδὸν ἄδειο. [...] Ἔβαλα ἕνα σκαμνάκι καὶ κοίταξα στὸ πάνω ράφι. Μιὰ κόλλα μπλὲ στρωμένη στὸ σανίδι καὶ πάνω ἕνα βιβλιαράκι. Ὄχι σὰν τὰ βιβλία ποὺ εἴχαμε στὸ σχολεῖο, πιὸ λεπτὸ ἦταν, σὰν τετράδιο, ἀλλὰ μεγάλο τετράδιο, καὶ εἶχε ἕνα μπλὲ ἐξώφυλλο. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΠΑΝΤΑ Η ΦΟΝΙΣΣΑ πρόλαβα νὰ διαβάσω. Ἄκουσα κουβέντες στὴν αὐλή, ἔκλεισα γρήγορα τὸ ντουλάπι καὶ χώθηκα στὸ κρεβάτι. [...] Σὲ τρία χρόνια πῆγα στὸ Γυμνάσιο. Δεύτερον Γυμνάσιον Ἀρρένων Χαλκίδος. Ἦταν ἡ ἐποχὴ τῆς μεταρρύθμισης Παπανούτσου. Ἤμουνα καλὸς μαθητής. [...] Στὴν τρίτη τάξη ὁ φιλόλογός μας μᾶς ἔβαλε ἐργασία γιὰ τὶς διακοπὲς τῶν Χριστουγέννων. [...] «Λοιπὸν αὔριο περιμένω τὶς ἐπιλογές σας». [...]

—Τὴ «Φόνισσα» τοῦ Παπαδιαμαντῆ, ἔσπευσα πρῶτος νὰ δηλώσω τὴν ἄλλη μέρα.

Ἦταν σκυμμένος σὲ κάτι ὀνομαστικὲς καταστάσεις πάνω στὴν ἕδρα. Σήκωσε ἀπορημένος τὰ μάτια του. Μάτια ἀγαθά, καλοσυνάτα.

—Γιατί τὸν λὲς Παπαδιαμαντῆ τὸν Παπαδιαμάντη, παιδί μου;

Τώρα κοιτοῦσα ἐγὼ ἀπορημένος. Γιὰ κάποιο λόγο ἤμουν βέβαιος ὅτι τὸ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ τοῦ φυλλαδίου τονιζόταν στὴ λήγουσα [...]». (Οἱ ἐπισημάνσεις δικές μου). 

Στὴν ἴδιο φ. τῆς ἐφημερίδας Τὸ Κράτος, στὴν ἴδια σελίδα, στὴν ἴδια στήλη,  καὶ μὲ τὸ τίτλο «Παρασημοφορία λογίων» δημοσιεύεται, ἡ διὰ τοῦ Ὑπουργοῦ Παιδείας Ἀπόστολου Ἀλεξανδρῆ (Λαμία 1875 - Ἀθήνα 12 Ἀπριλίου 1961),[3] ἀπόφαση τῆς κυβέρνησης Ἐλευθερίου Βενιζέλου νὰ τιμήσει μὲ τὸ παράσημο τοῦ Ἀργυροῦ Σταυροῦ τοῦ Σωτῆρος, γιὰ τὸ πνευματικό τους ἔργο καὶ μὲ τὴν εὐκαιρία τοῦ νέου ἔτους, εἴκοσι τρεῖς λογίους. Μεταξὺ αὐτῶν  καὶ ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ἀλλὰ καὶ ὁ τριτεξάδελφός του Ἀλέξανδρος Μωραϊτίδης:[4]

 

«Τῇ προτάσει τοῦ ὑπουργοῦ Παιδείας κ. Ἀλεξανδρῆ παρασημοφοροῦνται διὰ τοῦ ἀργυροῦ σταυροῦ τοῦ Σωτῆρος "διὰ τὰς πρὸς τὰ ἑλληνικὰ γράμματα μακρὰς αὐτῶν ὑπηρεσίας" οἱ λόγιοι κκ. Π. Ἀξιώτης, Π. Ἀποστολίδης (Νιρβάνας), Μ. Ἀργυρόπουλος (τῆς Σμύρνης), Γεράσιμος Βῶκος, Ἰωάννης Δαμβέργης, Π. Δημητρακόπουλος, Δροσίνης, Καρκαβίτσας, Ι. Κονδυλάκης, Ἀ. Κουρτίδης, Ἀ. Κωνσταντινίδης, Ν. Λάσκαρης, Μαρκορᾶς, Στ. Μαρτζώκης, Ἀλ. Μωραϊτίδης,  Γρ. Ξενόπουλος, Σ. Παγανέλης, Παλαμᾶς, Παπαδιαμάντης, Πολέμης, Προβελέγγιος, Γ. Στρατήγης καὶ Γ. Τσοκόπουλος». 

Ἡ τιμητικὴ αὐτὴ πρωτοβουλία τῆς Πολιτείας ἦταν ἡ ἀφορμὴ νὰ ἔλθουν στὴν ἐπιφάνεια, μέσῳ τῶν στηλῶν τοῦ Ἀθηναϊκοῦ Τύπου, οἱ λεγόμενες λογοτεχνικὲς ἔριδες, ὅπου οἱ μὴ βραβευθέντες καὶ οἱ φίλοι τους ἀλλὰ καὶ κριτικοὶ τῶν Γραμμάτων καὶ τῶν Τεχνῶν κατηγοροῦν γιὰ μεροληψία τὴν ἡγεσία τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας:[5]

 

«[...] Καὶ τί καλλίτερον παράσημον ἀπὸ τὴν ὁμολογίαν ὅλων τῶν γραφόντων καὶ ἀναγινωσκόντων, ὅτι οἱ παραλειφθέντες μαζὶ μὲ ἓξ-ἑπτὰ ἀπὸ τοὺς ὑπάρχοντες εἰς τὸν κατάλογον εἶναι οἱ ἔχοντες νὰ παρουσιάσουν ἔργον ἀληθῶς ἐξυπηρετῆσαν τὰ Ἑλληνικὰ γράμματα [...]». 

Ἄλλοι μέμφονται τὸν Ὑπουργὸ γιὰ ἄγνοια περὶ τὰ λογοτεχνικὰ καὶ φιλολογικὰ ζητήματα:[6]

 

«Οὔτε χαμπάρι ἔχεις ἀπὸ δημιουργικὴν φιλολογίαν. Οὔτε ἰδέαν ἀπὸ λογοτεχνικὴν ἐργασίαν. Ἐὰν δὲ πῇς ἀπὸ Ἐθνικὴν τοιούτην, σοῦ εἶναι terra incognita ἐντελῶς».

 

Δὲν ἀπουσιάζουν καὶ τὰ χαριτολογικὰ σχόλια, ὅπως αὐτὰ τοῦ τακτικοῦ χρονογράφου τῆς ἐποχῆς Τίμου Παπαμιχαήλ,[7] στὸ Σκρὶπ τῶν ἡμερῶν ἐκείνων:[8]

 

«Κύριε Ὑπουργέ!

Μὲ αὐτὸ τὸ πραξικόπημα ποὺ ἐκάματε, ἀντὶ νὰ δώσετε ὤθησιν εἰς τὰ γράμματα, ἐδώσατε ὤθησιν εἰς τὰ ἀνοικτὰ γράμματα, καὶ τὸ πρᾶγμα εἶναι ἐπικίδνυνον, ἂν ὄχι διὰ τίποτε ἄλλο, τοὐλάχιστον διὰ τὰς εἰσπράξεις τῶν ταχυδρομείων, ἀφοῦ εἶναι γνωστὸν ὅτι τὰ ἀνοικτὰ πληρώνουν μόλις ἓν λεπτόν. Θὰ ἐπανέλθωμεν δριμύτεροι!». 

Ὁ ἴδιος ἀρθρογράφος προτείνει, μὲ ἐμφανῶς σαρκαστικὴ διάθεση, ἀκόμη καὶ προκήρυξη ἀνοικτοῦ διαγωνισμοῦ γιὰ τὴ βράβευση τῶν ἀνθρώπων τῶν Γραμμάτων:[9]

 

«Γίνεται διαγωνισμὸς διὰ τελωνοφύλακας. Διαγωνισμὸς διὰ ταχυδρομικοὺς διανομεῖς, καίτοι ὁπωσδήποτε εἶναι καὶ αὐτοὶ  ἄνθρωποι τῶν  γ ρ α μ μ ά τ ω ν διατὶ νὰ μὴ γείνῃ καὶ διαγωνισμὸς πρὸς πλήρωσιν 10 χηρευουσῶν θέσεων Ἱπποτῶν τοῦ Τάγματος τοῦ Σωτῆρος; [...] Μετὰ τὸ πέρας τοῦ διαγωνισμοῦ, οἱ ἐπιτυχόντες θὰ λάβουν τὸν ἀργυροῦν Σταυρόν, ἡ ἐξεταστικὴ ἐπιτροπὴ τὸν Μεγαλόσταυρον, καὶ οἱ ἀποτυχόντες ἀνὰ ἓν Φραγγέλιον». 

Ἀκόμη καὶ ἀνέκδοτα εἶχαν δημοσιευτεῖ μὲ ἀφορμὴ τὸ γεγονὸς τῆς παρασημοφορήσεως τῶν λογίων:[10]

 

Ἐφ. Σκρίπ, φ. 7. 1. 1911, σ. 1.  

 «Μεταξὺ λογίων... μὴ παρασημοφορηθέντων, χθὲς ἑορτὴν τῶν Φώτων:

—Πᾶμε στὸν Πειραιᾶ νὰ ἰδοῦμε  ποῦ θὰ  β  ο υ τ ή ξ ο υ ν  τ ὸ  Σ τ α υ ρ  ό;

—Ἄ, φίλε μου, πολὺ στωϊκὸς εἶσαι· πήγαινε μόνος σου· ἐγὼ δὲν μπορῶ νὰ ὑποφέρω τέτοιο θέαμα!....». 

Ἡ ἔνταση καὶ ἡ ἔκταση τῶν ἀντιδράσεων ἀνάγκασε τὴν Κυβέρνηση νὰ προχωρήσει στὴν ἀναστολὴ τῆς δημοσιεύσεως τοῦ Βασιλικοῦ διατάγματος καὶ στὴν ἀπόφαση νὰ δοθοῦν τὰ παράσημα τμηματικῶς:[11]

 

«Ὡς ἐγνώσθη ἡ Κυβέρνησις ἀνέστειλε τὴν δημοσίευσιν τοῦ Β. Διατάγματος περὶ ἀπονομῆς παρασήμων εἰς τοὺς λογογράφους. Εἰς τὴν ἀπόφασιν ταύτην προέβη ἡ Κυβέρνησις διότι προεκλήθηκαν πολλαὶ διαμαρτυρίαι καὶ πολλαὶ παρεξηγήσεις. Κατὰ τὰς αὐτὰς πληροφορίας τὰ παράσημα θὰ ἀπονεμηθῶσιν τμηματικῶς εἰς τοὺς προταθέντας λογίους». 

Τὴν προηγουμένη ἡμέρα τοῦ θάνατου του (3. 1. 1911) ὁ Παπαδιαμάντης πρόλαβε νὰ  πληροφορηθεῖ τὴν εἴδηση τῆς ἀπονομῆς τοῦ παρασήμου, σύμφωνα μὲ τὸ περιεχόμενο ἐπιστολῆς τοῦ π. Γεωργίου Ρήγα πρὸς τὸν ἐκδότη Ἠλία Ν. Δικαῖο, στὶς 7 Μαρτίου 1912:[12]

 

 «Ἦτο ἡ παραμονὴ τοῦ θανάτου του καὶ ὥς τις εἰρωνεία τοῦ ἀνηγγέλθη ἡ ἀπονομὴ τῆς παρασημοφορίας του διὰ τοῦ Σταυροῦ τοῦ Σωτῆρος». 

Στὴν ἴδια ἐφημερίδα, Τὸ Κράτος, στὶς 13 Ἰαν. 1911 καταχωρίζεται ἡ εἴδηση γιὰ τὴ γνωστὴ χορηγία ἐκ 2.000 δραχμῶν, τῆς Βιργινίας Ἐμμ.  Μπενάκη, γιὰ τὴν ἔκδοση τῶν ἔργων τοῦ Ἀλεξ. Παπαδιαμάντη· μὲ τὴν προϋπόθεση τὰ ἔσοδα ἀπὸ τὴν πώληση νὰ περιέρχονται στὶς ἐν τῇ Σκιάθῳ ἀδελφές του: [13]

 

«Ἡ ἐρίτιμος δέσποινα κ. Μπενάκη, τοῦ Ὑπουργοῦ τῆς Γεωργίας, ἐν τῇ διακρινούσῃ αὐτὴν πάντοτε φιλομουσίᾳ καὶ φιλανθρωπίᾳ, ἔσπευσε νὰ προσφέρῃ δύο χιλιάδας δραχμῶν πρὸς ἔκδοσιν τῶν ἔργων τοῦ ἀειμνήστου διηγηματογράφου Ἕλληνος Παπαδιαμάντη, ὑπὸ τὸν ὅρον ἵνα τὰ ἐκ τῆς πωλήσεως κέρδη περιέρχονται εἰς τὰς ἀδελφὰς τοῦ θανόντος».  

Ἡ ἀρχικὴ ἀνακοίνωση τῆς χορηγείας Μπενάκη ἔγινε στὴν ἐφημερίδα Ἑστία στὶς 7 Ἰαν. 1911, μὲ τίτλο «Τὰ ἔργα τοῦ Παπαδιαμάντη. Ἡ προσφορὰ τῆς κ. Μπενάκη» συνοδευόταν δέ, σὲ ἄλλη στήλη τοῦ ἰδίου φύλλου τῆς Ἑστίας, μὲ ἐπαινετικὸ σχόλιο, γιὰ τὴν «γενναίαν συνδρομήν της», ἀπὸ τὴ σύνταξη τῆς ἐφημερίδας.[14]

      Ἀπὸ τὴν ἀλληλογραφία τοῦ Ι. Βλαχογιάννη μὲ τὶς ἀδελφὲς τοῦ Παπαδιαμάντη φαίνεται πὼς τελικῶς ἡ πρωτοβουλία τῆς Βιργινίας Ἐμμ. Μπενάκη δὲν εὐοδώθηκε· λίγο δὲ ἔλειψε νὰ προξενήσει δικαστικὴ διαμάχη τοῦ Βλαχογιάννη μὲ τὶς ἀδελφὲς τοῦ Παπαδιαμάντη.[15]

Ὡς φαίνεται, οὔτε καὶ μετὰ θάνατον δὲν τέλειωσαν τὰ βάσανα καὶ οἱ καημοὶ τοῦ Ἀλεξάνδρου Ἀδαμαντίου, ἢ Ἀλεξάνδρου Ἀδαμαντίου Ἐμμανουήλ, ἢ Ἀδαμαντιάδη, ἢ Παπαδαμαντίου, ἢ  Παπαδιαμαντῆ, τοὐτέστιν τοῦ κυρ-Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη...

---

[1]. Ἀνώνυμος, «Ὁ θάνατος τοῦ Παπαδιαμαντῆ », ἐφ. Τὸ Κράτος, 6.11.1911, σ. 3.

[2]. Ἄγγελος Μαντᾶς, «Ἡ Φόνισσα στὸ ντουλάπι», Νεφούρια 28 (2011) 9-15. Εὐχαριστίες στὸν Ἀντώνη Ν. Παπαβασιλείου, ὁ ὁποῖος μοῦ θύμισε τὸ ἄρθρο.

[3]. Ἀπόστολος Ἀλεξανδρῆς (Λαμία 1879 - Ἀθήνα Ἀπρρ. 1961). Στὴν κυβέρνηση τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου ἀνέλαβε ὑπουργὸς Ἐκκλησιαστικῶν καὶ Δημόσιας Ἐκπαίδευσης, ἀπὸ τὶς 19 Ὀκτωβρίου 1910 ὣς τὶς 13 Ἰουνίου 1912· βλ.  https://greek-parliament-members.anavathmis.eu/%CE%B2%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B7%CF%82/?voulid=112&returnpage=http%3A%2F%2Fgreek-parliament· Ἐφ. Ἐλευθερία, φ. 13.4.1961, σ. 8. Βλ. καί, Ἀνώνυμος,  «Τιμὴ εἰς τὰ Ἑλληνικὰ Γράμματα», Διάπλασις τῶν παίδων τ. 18, 6 (1911) 50.

[4]. Ἀνώνυμος, «Παρασημοφορία», Ἐφ. Τὸ Κράτος, φ. 6.1.1911, σ. 3.

[5]. Ἀνώνυμος, «Οἱ παρασημοφορηθέντες», Ἐφ. Σκρίπ, φ. 5.1.1911, σ. 2.

[6] . Δημήτριος Ἀναστασόπουλος ὁ Ἀθηναῖος, «Τὰ παράσημα», Ἐφ. Σκρίπ, φ. 3.1.1911, σ. 2.

[7].  Τῖμος Παπαμιχαήλ, 1880-1920.

[8].  Τ.Π. (=Τῖμος Παπαμιχαήλ), «Ἀνοικτὴ ἐπιστολή»,  Ἐφ. Σκρίπ,  φ. 6.1.1911, σ. 1.

[9]. Τ.Π., «Μία λύσις», Ἐφ. Σκρίπ, φ. 7. 1. 1911, σ. 1.

[10]. Ὁ Γελωτοποιός (=Πολύβιος Δημητρακόπουλος), «Τὰ παράσημα», Ἐφ. Σκρίπ, φ. 7.1.1911, σ. 1. 

[11].  Ἀνώνυμος, «Ἡ παρασημοφορία τῶν λογίων», Ἐφ. Τὸ Κράτος, φ. 16.1.1911, σ. 3.

[12]. Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ἀλληλογραφία, Φιλολ. ἐπιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 1992, σ. 219.

[13]. Ἀνώνυμος, «Τὰ ἔργα τοῦ Παπαδιαμάντη. Ἡ δωρεὰ τῆς κ. Μπενάκη», Τὸ Κράτος, φ. 13.1.1911, σ. 3.

[14]. Βλ. Γ. Φαρίνου Μαλαματάρη, Τὸ σχοίνισμα τῆς γραφῆς. Παπαδιαμαντ(ολογ)ικὲς μελέτες, ἐκδ. Gutenberg , Ἀθήνα 2014, σ. 90, 126, 292.

[15]. Βλ. Φ. Α. Δημητρακόπουλος–Γ. Α. Χριστοδούλου, «Φύλλα ἐσκορπισμένα». Τὰ παπαδιαμαντικὰ αὐτόγραφα (γνωστὰ καὶ ἄγνωστα κείμενα), ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 1994, σ. 97-112, ὅπου, μεταξὺ ἄλλων, στὴ σελ. 112, σὲ ἐπιστολὴ τοῦ Ἰ. Βλαχογιάννη πρὸς τὶς ἀδελφὲς τοῦ Παπαδιαμάντη, ὁ ἀποστολέας σημειώνει: «Δεσποινίδες, [...] ἐὰν ἐφθάσατε εἰς τὸ σημεῖον  αὐτὸ νὰ μὲ ὑβρίζετε διὰ τὸ εὐχαριστῶ, θὰ ἀναγκασθῶ νὰ σᾶς καταγγείλω στὸν Εἰσαγγελέα [...]. Ἐὰν ἐντὸς τριῶν ἡμερῶν δὲν μοῦ ἀπαντήσετε, θὰ ἔλθῃ ὁ αὐτοῦ κύριος Ἀστυνόμος νὰ σᾶς ἐρωτήσῃ νὰ τοῦ πῆτε τὴν ἀλήθεια καὶ μόνην τὴν ἀλήθεια [...]».

Σημ.: πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὰ Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας τῶν Γρεβενῶν, φ. 952 / 8.1.2022, σ. 15-16.

O IATΡΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΜΑΥΡΟΓΕΝΗΣ, ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΟΥ 1821

 

Ὁ Ζαχαρίας Παπαντωνίου καὶ τὸ ἰωβηλαῖον τοῦ ἰατροῦ Ἀποστόλου Μαυρογένη, ἀγωνιστοῦ τοῦ ’21.

Καὶ πέθαιναν οἱ ἀγωνισταὶ ἐδῶ μέσα

στὰ παλιοκκλήσια ἀπὸ τὴν ταλαιπωρία

κι᾿ ἀπὸ τὸν βαρὺ χειμώνα

(Γ. Μακρυγιάννης, Ἀπομνημονεύματα)

 

Ὁ Καρπενησιώτης λόγιος Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου (Καρπενήσι 1877 - Ἀθήνα 1940), μὲ ἀπώτερη καταγωγὴ ‒ἐκ πατρός‒ ἀπὸ τὴ Γρανίτσα τῶν Ἀγράφων, εἶχε τὴν ἰδαίτερη, τὴν ξεχωριστὴ τιμὴ  νὰ γνωρίσει προσωπικὰ  καὶ νὰ συνομιλήσει ἐπὶ συνεντεύξει, ὡς δημοσιογράφος, μὲ τὸν τελευταῖο ἐπιζώντα ἀγωνιστὴ τῆς Ἐπανάστασης τοῦ ’21, τὸν στρατιωτικὸ ἰατρὸ Ἀπόστολο Μαυρογένη (Πάρος 1892 - Ἀθήνα 1906). Ἡ συνομιλία τοῦ γηραιοῦ ‒ἡλικίας 107 ἐτῶν‒ ἀγωνιστοῦ μὲ τὸν Ζαχαρία Παπαντωνίου δημοσιεύτηκε πρωτοσέλιδα στὴν ἐφημερίδα Σκρίπ τῆς 17 Ἰαν. 1904 μὲ τίτλο «107 χρόνια» καὶ μὲ τὴν ὑπογραφὴ Ζ.Π.

Ἀπόστολος Μαυρογένης
 (Πάρος 1792-Ἀθήνα 1906),
Παναθήναια 147 (1906) 95.
 

Ἡ συνάντηση πραγματοποιεῖται τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1904 στὴν Ἀθήνα στὴν ὁδὸ Μεθώνης 10, ὅπου κατοικοῦσε ὁ  «πρῶτος στρατιωτικὸς ἰατρὸς τῆς ἀναγεννηθείσης Ἑλλάδος, γεννηθεὶς εἰς τὰ 1797» ὅπως δηλώνει ὁ Z. Παπαντωνίου. Παρὰ τὰ προβλήματα ὑγείας  ‒κυρίως μὲ τὴν ὅρασή του‒  ποὺ ἀντιμετωπίζει ἡ Ἀπόστολος Μαυρογένης, καὶ παρὰ τὴν ἡλικία τῶν 107 ἐτῶν, δέχεται καὶ ἀπαντᾶ στὰ ἐρωτήματα τοῦ Ζ.Π. Τοῦ δηλώνει πὼς ἦλθε στὴν Ἑλλάδα τὸ 1826, ἀφοῦ εἶχε σπουδάσει Ἰατρικὴ στὴν Ἰταλία, μαζὶ μὲ Ἰταλοὺς φίλους του γιὰ νὰ πολεμήσουν στὸ πλευρὸ τῶν ἐπαναστατημένων Ἑλλήνων κατὰ τῶν Τούρκων:

« — Ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ τοῦ εὐτυχοῦς ἰωβηλαίου σας νὰ μοῦ κάμετε τὴν τιμὴν νὰ ἀκούσω ὀλίγας βιογραφικὰς σημειώσεις ἀπὸ τὸν ἴδιον. Πότε ἤλθατε εἰς τὴν Ἑλλάδα;

—Τὸ 1826.

— Μόνος;     

—Μὲ ἑπτὰ Ἰταλούς. Εἰς τὴν Ἰταλίαν εἶχα τελειώσει τότε τὰς ἰατρικάς μου σπουδάς. Ἐπήγαμεν εἰς τὴν Φλωρεντίαν καὶ ἀγοράσαμεν δίκαννα. Ἐπρομηθεύθημεν πολεμοφόδια καὶ ἤλθαμεν».

Ἀναφερόμενος μάλιστα στοὺς στόχους τῆς Ἐπανάστασης τοῦ ’21  ἀναφέρει:

«Ὁ λόγος περὶ τῆς ἐπαναστάσεως.

— Ἐπολεμούσαμεν, εἶπε, τοὺς Τούρκους χωρὶς οὔτε ἰδέα νὰ μᾶς ἔλθῃ ποτὲ ὅτι ἡ Ἑλλὰς πράγματι θὰ ἐλευθερωθῇ. Ἐλέγαμεν μόνον "ποῦ ξέρεις τί μπορεῖ νὰ γίνῃ"».

 

Δηλώνει τὴ συμμετοχή του στὶς ἱστορικὲς μάχες των Δερβενακίων καὶ τῆς Βέργας καὶ ἀργότερα τοῦ Κουτσελίου, στὴν ὁποία μαχόμενος ἔχασε ἕνα δάκτυλό του. Ἐπιδεικνύει στὸν Ζ.Π. τὸ πιστοποιητικὸ συμμετοχῆς του στὶς μάχες γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς πατρίδος. Ἀκόμη, παραθέτει κάποιο περιστατικὸ μονομαχίας του, στὴ Μεθώνη τῆς Μεσσηνίας, μὲ Γάλλο ἀξιωματικό, ὁ ὁποῖος συμπεριφέρθηκε ἀγενῶς στὴ σύζυγό του.

       Καταθέτει τὴν ἀπογοήτευσή του γιὰ τὴν ἔκρυθμη κατάσταση ποὺ ἐπικτρατεῖ αὐτὴν τὴν ἐποχὴ στὴ Ἑλλάδα, ἐνῶ κρίνει πὼς ὁ κυμερνήτης Ἰωάννης Καποδίστριας ἦταν ἐμμέσως θύμα τῶν ἀνθρώπων τοῦ  περιβάλλοντός του, δηλαδὴ τῶν συμβούλων καὶ συνεργατῶν του:

«Περὶ τοῦ Καποδίστρια ἔχει τὴν ἰδέαν ὅτι τὸν ἔφαγεν ἡ τάσις του πρὸς τὸ κόμμα. Ἡ καταφορὰ τῶν Μαυρομιχαλαίων ἐναντίον του δὲν ὠφείλετο εἰς αὐτὸν τόσον, ὅσον εἰς τὴν κακὴν ἀντίληψιν τῶν Καποδιστριακῶν. Ὁ διοικητὴς τοῦ Ναυπλίου –λέγει‒ μὲ ἐκάλεσε μίαν ἡμέραν καὶ μὲ ἐπέπληξε, διότι ἐπῆγα εἰς τὴν Μάνην νὰ θεραπεύσω τὴν πάσχουσαν σύζυγον τοῦ Πετρόμπεη».

 Στὸ τέλος τοῦ χρονογραφήματός του ὁ Παπαντωνίου παραθέτει κάποια ἀνεκδοτολογικοῦ περιεχομένου στιγμιότυπα ἀπὸ τὴ ζωὴ τοῦ ὑπέργηρου ἀγωνιστοῦ τῆς Ἐπανάστασης τοῦ ’21.

Σκρίπ, 12.1.1904, σ.1.
 

Λίγες μέρες ἐνωρίτερα στὶς 12 Ἰαν. 1904 ὁ Ζαχαρίας Παπαντωνίου εἶχε πάλι ἀρθρογραφήσει στὴν ἐφημ. Σκρίπ γιὰ τὸ ζήτημα τῶν ἐπιζώντων ἀγωνιστῶν τοῦ ’21. Στὸ χρονογράφημά του μὲ τίτλο «Ἀγωνισταί» καὶ μὲ τὴν ὑπογραφὴ πάλι Ζ.Π. ἀναφέρει ἕνα ἄλλο περιστατικὸ συνάντησής του μὲ ἀγωνιστὴ τοῦ ’21, στὴν Ἄμφισσα, περὶ τὸ 1890, ὅπου διέμενε ὡς μαθητὴς ὁ Παπαντωνίου μὲ τὴν οἰκογένειά του, λόγω μεταθέσεως τοῦ δασκάλου πατέρα του Λάμπρου Παπαντωνίου:

Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου
(Καρπενήσι 1877-Ἀθήνα 1940).
Ἀκρυλικὸ σὲ χαρτὶ.
Σύγχρονο (2021) ἔργο τοῦ Κώστα Ντιό. 

 

«Εἶδα πρὸ 15 ἐτῶν εἰς τὴν Ἄμφισσαν τὸν ἐπιζῶντα συναγωνιστὴν τοῦ Ἀντρούτσου, ἕνα ἀπὸ τὰ παλληκάρια ποὺ εἶχε κλεισθῇ στὸ χάνι.

Ἔτυχε νὰ εὑρίσκωμαι εἰς τὸ τυπογραφεῖον τῆς Ἀμφίσσης τὸ ἕνα καὶ μοναδικόν, παραπλεύρως χειροκινήτου πιεστηρίου, ὅταν ἔξαφνα περνοῦσε ὁ Γέρος ἀπέξω. Κἄποιος τότε τὸν ἐφώναξε καὶ ἐμπῆκε μέσα κτυπῶν τὴν βακτηρίαν του. Ἦτο ἕνα ἐρείπιον 95 ἐτῶν. Ἀλλὰ τὰ μάτια του ἔλαμπαν μὲ ἕνα φῶς ἰσχυρότατον. Ἕνας ἀπὸ ἡμᾶς τὸν ἠρώτησεν ἀφελέστατα πῶς ἔγιναν αὐτὰ ποῦ ἔγιναν στὸ χάνι τῆς Γραβιᾶς. Ὁ γέρος ἀπήντησε καταπίνων:

—Ἔ, παιδί μου! Ἐκεῖ γενότανε ἄντρας κι ὁ πλέον φοβιτσιάρης.

Ἡ ἀπάντησις ἐσμίκρυνε τὴν στιγμὴν ἐκείνην εἰς τὰ μάτια μας τὸν γέρον, διότι ἦτο ἀδύνατον νὰ ἐννοήσωμεν τὸ μέγεθος τῆς μετριοφροσύνης τοῦ ἐνδόξου ἀνθρώπου».

Στὸ ἴδιο ἄρθρο ἀναφέρει πάλι τὸν Ἀπόστολο Μαυρογένη καὶ τὴν παρουσία του στὴν πόλη τῶν Ἀθηνῶν, ὅπου συναντοῦσε τὸν παλαιὸ θαλλερὸ ἀκόμη ἀγωνιστὴ ἰατρὸ νὰ περιπατεῖ ἄσημος καὶ ταπεινὸς στοὺς δρόμους τῆς Πρωτευούσης :

 «Ἀκριβῶς μίαν τοιαύτην παιδικὴν ἀπορίαν ἔχω ὅταν βλέπω εἰς τοὺς δρόμους τῶν Ἀθηνῶν νὰ περιφέρεται μὲ τόσην ἀσημότητα καὶ ταπεινωσύνην ὁ ἀγωνιστὴς Μαυρογένης. Ὁ γηραιὸς ἀγωνιστὴς δὲν θέλει νὰ ἔχῃ τὴν δόξαν ἀκινήτου προσκυνηταρίου. Ἀπεναντίας κινεῖται ὅσον ἠμπορεῖ, φραγκοφορεμένος ὡς ἡμεῖς, ἄνθρωπος τῆς τύρβης καὶ τοῦ κόσμου, ἀναβαίνων συχνὰ εἰς τὸ τράμ –φαντασθῆτε ἄνθρωπος τοῦ ’21 εἰς τὸ τρὰμ τῶν Ἀθηνῶν! Κατὰ τὰς τελευταίας ἐκλογὰς ἐπῆγεν εἰς τὸν Πειραιᾶ καὶ ἐψήφισε, μόνος του χωρὶς συνοδόν.

Εἰς τὴν θύραν μάλιστα τοῦ ἐκλογικοῦ τμήματος κάποιος ρωμῃὸς ψηφοφόρος, ἀγνοῶν μὲ ποῖον ψηφίζει μαζί, τὸν ἔσπρωξε μὲ τοὺς ἀγκῶνας φωνάζων:

— Ὢχ ἀδελφέ, γέρο, μᾶς ἐσκότισες!

— Ἄϊντε νὰ χαθῇς ἀπὸ κεῖ, ἐφώναξε κάποιος κύριος ἀναγνωρίσας τὸν Μαυρογένην. Αὐτὸς ὁ γέρος σοῦ ἔδωκε τὸ σφαιρίδιον ποὺ κρατεῖς, καὶ τὸν προϋπολογισμὸν ἀπὸ τὸν ὁποῖον αὔριον θὰ πάρῃς μισθό».

Νέον Ἄστυ, 9. 11. 1906, σ. 1.

 

Ὁ Ἀπόστολος Μαυριογένης πεθαίνει στὶς 7 Νοεβρίου 1906. Ὁ Ζαχαρίας Παπαντωνίου ἦταν πλέον συνδιευθυντής, μαζὶ μὲ τὸν  νομικὸ καὶ δημοσιογράφο Γ. Βουτσινᾶ (Λευκάδα 1874 - Ἀθήνα 1938), τῆς ἐφημερίδας Τὸ Ἄστυ, ὅπου στὶς 9 Νοεμβρίου 1906 ἐπαναδημοσιεύεται ἀνωνύμως ἡ συνέντευξη τοῦ Ζ.Π. μὲ τὸν τελευταῖο ἀγωνιστὴ τοῦ 21, τὸν «Μαθουσάλα καὶ γίγαντα τῆς μακροβιότητος», ὅπως ἀποκαλεῖται, ‒προφανῶς ἀπὸ τὸν Παπαντωνίου‒ στὸ μικρὸ εἰσαγωγικὸ ποὺ προτάσσσεται ῆς ἐπαναδημοσίευσης:

«Ἀθηναῖος δημοσιογράφος εἰς τὰ 1904, ὅταν ὁ κηδευθεὶς χθὲς ἀγωνιστὴς Μαυρογένης ἑώρταζε τὴν 108^ην ἐπέτειον τῆς γεννήσεώς του, μετέβη εἰς τὸν οἶκον τοῦ ἐπιζῶντος Μαθουσάλα καὶ ἔλαβε μαζί του τὴν κατωτέρω συνέντευξιν, εἰς τὴν ὁποίαν ὁ ἴδιος γίγας τῆς μακροβιότητος ὁμιλεῖ καὶ διηγεῖται τὴν ζωήν του. Ἀναδημοσιεύομεν σήμερον ὡς δίδον μίαν εἰκόνα τῆς ζωῆς τοῦ γέροντος τὸ ἄρθρον ἐκεῖνο, τὸ γραφὲν πρὸ δύο ἐτῶν».

Ἐφημ. Σκρίπ, 8.11.1906, σ.2.

 

Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία  τοῦ Ἀπόστολου Μαυρογένη ψάλλεται τὴν ἑπομένη, στὶς 8 Νοε. 1906, στὸν ἱ. ν. Ἁγίου Νικολάου Πευκακίων. Ὅπως, ὅμως φαίνεται ἀπὸ δημοσιεύματα τοῦ Τύπου, ἡ Πολιτεία καὶ οἱ ἐπίσημοι φορεῖς ἀπουσίασαν ἐκκωφαντικά· ἔνδειξη ἀπαξίωσης τῆς προσφορᾶς τῶν ἐπιζώντων ἀγωνιστῶν στὸν Ἀγώνα. Χαρακτηριστικά, σὲ ἄρθρο μὲ πικρῆς εἰρωνίας περιεχόμενο τῆς ἐφ. Τὸ Ἄστυ, τῆς 10^ης Νοε. 1906, ποὺ ἂν καὶ ἀνυπόγραφο θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδοθεῖ στὸν Ζαχαρία Παπαντωνίου, ὡς ἐκ τῶν διευθυντῶν τῆς Ἐφημερίδος, ἀναφέρεται:

Τὸ Ἄστυ, 10.11.1906,  σ. 1 

«Εἰς τὴν κηδείαν τοῦ ἀγωνιστοῦ, τοῦ ἀνωτέρου ἀξιωματικοῦ, τοῦ ἀρχαιοτέρου στρατιωτικοῦ ἰατροῦ Ἀποστόλου Μαυρογένη ἐμετρήθησαν:

Στέφανοι 0,

Ἐπίσημοι 0,

Ἀξιωματικοὶ 3 ½,

Παράσημα 2.

Δὲν σημειώνομεν καὶ  ἓν (ἀριθ. 1)δυστύχημα τὸ ὁποῖον συνέβη. Οἱ περισυλλεχθέντες 10 ½ στρατιῶται οἱ ἀποτελέσαντες τὸ σύνταγμα τὸ λαβὸν μέρος εἰς τὴν κηδείαν, ἔχασαν τὸν δρόμον. Ἐσκαρφάλωσαν λοιπὸν εἰς τὸν Λυκαβητὸν, ἔπειτα κατέβηκαν πρὸς τὴν Ἀκαδημίαν, εἰσῆλθον εἰς τὴν ὁδὸν Σκουφᾶ καὶ ἐκεῖ ἀκούσαντες ψαλμῳδίας  διηυθύνθησαν πρὸς τὸν ναὸν τοῦ ἁγίου Νικολάου. Ἐὰν δὲν εὕρισκον ἐκεῖ τὸν νεκρὸν θὰ διηυθύνοντο εἰς τὸ Νεκροταφεῖον. Καὶ ἐὰν δὲν ἦτο καὶ ἐκεῖ θὰ ἐπεφυλάσσοντο νὰ ἀποδώσουν τὰς τιμὰς εἰς τὴν Δευτέραν Παρουσίαν.

Εὐτυχῶς εἰς τὸ μεταξὺ ὁ ἀείμνηστος Μαυρογένης ὁ ὁποῖος ἔζησε ἑκατὸν ἑπτὰ ἔτη διὰ νὰ ἰδῇ καὶ τὴν τελευταίαν διοργάνωσιν τοῦ στρατοῦ, εἶχε διευθυνθῇ μόνος του καὶ χωρὶς στρατιώτας εἰς τὸν Ἅγιον Νικόλαον καὶ τοὺς ἐπερίμενε ἐκεῖ μὲ τὴν πεποίθησιν ὅτι θὰ ἔλθουν. Καὶ οἱ στρατιῶται ‒ὅπως εἴπαμεν ἤδη‒ ἦλθον διὰ νὰ μὴ διαψεύσουν τὴν τελευταίαν αὐτὴν αἰσιοδοξίαν ἑνὸς ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος εἶχε διαφόρους ἀνοησίας, μεταξὺ τῶν ὁποίων μία ἦτο νὰ σπάσῃ τὸ χέρι του στὰ Δερβενάκια, ἐνῷ ἔπρεπε νὰ τὸ διατηρήσῃ ὑγιές, νὰ γίνῃ ταμίας, νὰ σηκώσῃ ὁλόκληρον τὸ ταμεῖον ὅτε εἰς τὴν κηδείαν του θὰ ἦσαν:

Στέφανοι 227,

Ἐπίσημοι 632,

Παράσημα 3.

 

Ὡρισμένως ὁ μακαρίτης Μαυρογένης εἰς τὰ Δερβενάκια ἔχασε ὄχι τὸ χέρι του ἀλλὰ τὸ κεφάλι του».

Ἐμπρός, 8.11.1906, σ. 2.

 

Ἀντίθετα, ὁ Τύπος τῆς ἐποχῆς, σχεδὸν στὸ σύνολό του, τίμησε ἰδιαίτερα, μὲ πολλὰ μεταθανάτια δημοσιεύματα καὶ νεκρολογίες, τὸν Ἀπόστολο Μαυρογένη –καὶ στὸ πρόσωπό του, ὡς τελευταίου ἐκ τῶν ἐπιζώντων ἀγωνιστῶν τῆς Παλλιγενεσίας, καὶ ὅλους τοὺς ἀγωνιστές‒ γιὰ τὶς πολύτιμες ὑπηρεσίες του στὴν Πατρίδα καὶ τὸ Γένος.  

Ἡ Ἀκρόπολις δύο ἡμέρες μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Ἀπόστολου Μαυρογένη σὲ σχετικὸ ἄρθρο μὲ τὸν τίτλο «Ὁ τελευταῖος ἀγωνιστὴς Ἀπόστολος Μαυρογένης, Ἀντισυνταγματάρχης τῆς Φάλαγγος» ἀναφέρεται στὴν ἀποστροφή του στὶς τιμητικὲς διακρίσεις καὶ στὴν προσήλωσή του στὰ ἑλληνικὰ ἤθη καὶ ἔθιμα ἀλλὰ καὶ στὴν καλὴ  φυσική του κατάσταση, τὴν σωματικὴ ἀκμαιότητά του μέχρι τὶς τελευταῖες ἡμέρες τῆς ζωῆς του:

 «...Πρὸς τὰ παράσημα ἐδείκνυε ἰδιαιτέραν ἀποστροφήν, διότι ἔλεγεν ὅτι τὸ παράσημον τοῦ ἀγῶνος δὲν συγκρίνεται μὲ κανὲν ἄλλο. Καίτοι ἐβίωσεν εἰς ἐποχὴν πόρρω ἀπέχουσαν τῆς ἐποχῆς του, ἐν τοσούτῳ δὲν ἐννοοῦσε νὰ ἀπομακρυνθῇ ποσῶς ἀπὸ τὰ ἤθη καὶ ἔθιμα τῆς ἐποχῆς του. Ὡμίλει τὴν γλῶσσάν του ὅπου κι ἂν εὑρίσκετο... Μέχρι τῶν τελευταίων ἡμερῶν τοῦ βίου του διετήρη μίαν ἀκμαιότητα πρωτοφανῆ καὶ ἀξιοθαύμαστον, ἥτις ἐνεθύμιζε ἄλλην ἐποχὴν καὶ ἄλλον κόσμον ἐξλέξαντα φῶς διὰ παντός.

Ὁ Μαυρογένης μέχρι πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν ἀκόμη ἔκαμνε πεζῇ τὸν γύρον τῆς Ἀκροπόλεως».

Σκρίπ,  8.11.1906, σ. 2.

Tὸ Σκρὶπ τὴν ἑπομένη τοῦ θανάτου του, στὶς 8 Νοε. 1906, σὲ ἀνώνυμο ἄρθρο μὲ τίτλο «Ὁ θάνατος τοῦ Ἀποστόλου Μαυρογένους. Βίος 114 ἐτῶν», πέραν τῶν ἄλλων, ἐξαίρει καὶ τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τοῦ γηραιοῦ ἐκλιπόντος, μὲ τὶς ὑγειονομικὲς θέσεις ποὺ κατέλαβε στὸ νέο ἑλληνικὸ Κράτος ἀλλὰ καὶ τὸ συγγραφικό του ἔργο:

 

«Τὸ ἐπιστημονικὸν ἔργον του

Ὡς ὑγειονομικὸς ἀξιωματικὸς διέπρεψεν, ἐχρημάτισε δὲ κατόπιν ἐπὶ 45 ἔτη ὑγειονόμος Πειραιῶς.

Ὑπῆρξε μέλος τῆς ἐνεργοῦ φάλαγγος τοῦ Ὄθωνος, ἧς ἦτο συνταγματάρχης, ἔφθασε δὲ εἰς τὸν βαθμὸν ἀρχιάτρου, ὅτε καὶ ἀπεστρατεύθη.

Ἔκτοτε ἰδιωτεύων κατεγίνετο εἰς τὴν συγγραφὴν ἐπιστημονικῶν βιβλίων, ἀνακαλύψας καὶ τὴν σηπεδονώδη εὐλογίαν, εἶχε δὲ διαρκὲς παράπονον, ὅτι αἱ ἑκάστοτε κυβερνήσεις ἐδείκνυον πρὸς αὐτὸν ἀστοργίαν. Ἀποθνήσκων διετήρει πλήρεις τὰς αἰσθήσεις του μέχρι τῆς τελευταίας στιγμῆς, ὅτε ὄρθιος ἔκλινε πρός τινα ἕδραν τὴν κεφαλὴν καὶ παρέδωκεν τὸ πνεῦμα, περιστοιχιζόμενος ἀπὸ τὸν υἱόν του κ. Μαυρογένην, ἀπόστρατον ἀρχίατρον, τὰς θυγατέρας του καὶ τοὺς ἐγγονούς του».

Τὸ Ἐμπρός,, στὶς 8 Νοε. 1906, σὲ δημοσίευμα μὲ τίτλο «Ὁ θάνατοςτου ἀγωνιστοῦ Ἀπόστολου Μαυρογένη» ἐπισημαίνει, μεταξὺ ἄλλων, τὴν ἀπόφασή του νὰ ἀφήσει τὴν Εὐρώπη, τὶς σπουδές  του, τὴ σταδιοδρομία του καὶ νὰ ἔλθει στὴ Ἑλλάδα μὲ ἔνοπλο σῶμα ἀπὸ ἑπτὰ Ἰταλοὺς ἐθελοντὲς στὸν ὑπὲρ τῆς Ἀνεξαρτησίας ἀγώνα. Δηλώνεται ἐπίσης ἡ στενὴ συνεργασία τοῦ Ἀπ. Μαυρογένη μὲ τὸν Θ. Κολοκοτρώνη καὶ τὸν Γ. Καραϊσκάκη:

Καιροί, 8.11. 1906, σ.2.

«Ἡ μεγάλη ἡμέρα τοῦ ’21 εἶχεν ἀνατείλει, ἡ ἰδέα τῆς ἀνεξαρτησίας εἶχεν ὡριμάσει πλέον καὶ ἡ σημαία αὐτῆς ἐκυμάτιζεν ἐπὶ τῆς Ἁγίας Λαύρας. Ὁ ἰατρὸς δὲν ἐδίστασε οὐδὲ στιγμήν. Ρίπτει μακρὰν τὰ βιβλία του, λαμβάνει μεθ’ ἑαυτοῦ ἑπτὰ ἐνθουσιώδεις νέους φίλους του, τέκνα εὐγενῶν οἰκογενειῶν τῆς Ἰταλίας καὶ μετὰ μικρὸν συναντᾶται ἐπὶ τῶν ὀρέων τῆς Πελοποννήσου μετὰ τῶν ἀπίστων, τῶν βαρβάρων κατακτητῶν, πρὸς οὓς μάχεται μετὰ τῶν συναδέλφων του ὡς λέων. Ἡ ἐποχὴ αὕτη κατέχει τὰς καλλιτέρας σελίδας τοῦ βίου του.

Διαδοχικῶς γνωρίζεται καὶ γίνεται ἀχώριστος φίλος τοῦ Κολοκοτρώνη καὶ τοῦ Καραϊσκάκη καὶ ἄλλων μεγάλων πρωτεργατῶν τῆς γιγαντομαχίας ἐκείνης τοῦ 1821. Καὶ πότε δράττει τὸ καρυοφύλλι καὶ μάχεται παρὰ τὸ πλευρὸν τῶν ἡρώων ἐκείνων καὶ πότε λαμβάνει τὰ χειρουργικά του ἐργαλεῖα διὰ νὰ ἐπιρράψῃ ἢ νὰ ἐπιδέσῃ τὰ τραύματα τῶν συμπολεμιστῶν του...» 

Ἡ Ἑστία τῆς 8^ης Νοε. 1906, σὲ ἀρθρογράφημα μὲ τίτλο «Ἀπόστολος Μαυρογένης», σχολιάζει τὴν περιγραφή, διὰ στόματος Ἀποστόλου Μαυρογένη, τῶν μαχῶν καὶ τῶν γεγονότων τῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821, ἐνῶ σημειώνει γιὰ τὶς συνθῆκες τοῦ θανάτου του, ὅτι ἐκοιμήθη αἰφνιδίως ἀλλὰ ἡσύχως:

Ἑστία, 8.11.1906, σ. 2.

 «Ἀπὸ τὰ τελευταῖα λείψανα τοῦ μεγάλου Ἀγῶνος, μία ἱστορία τῶν ἐνδόξων ἐθνικῶν γεγονότων, ὁ Ἀπόστολος Μαυρογένης ἐκοιμήθη χθὲς τὸν ὕπνον τοῦ δικαίου εἰς ἡλικίαν 114 ἐτῶν.

Ὅλοι οἱ ἐν Ἀθήναις ἐνθυμοῦνται τὸν σεβαστὸν γέροντα, ὅστις μέχρις ἐσχάτων ἐφαίνετο μόνος εἰς τὰς ὁδοὺς ἀκμαῖος καὶ ζωηρὸς παρ’ ὅλην τὴν ἐκ τῆς ἡλικίας πάθησιν τῶν ὀφθαλμῶν. Πολλοὶ ἤκουσαν ἐκ τοῦ στόματός του ζωηρὰς περιγραφὰς τῶν γεγονότων τῆς Ἐπαναστάσεως, εἰς τὴν ὁποίαν ὁ Μαυρογένης ὑπῆρξε σύντροφος καὶ στρατιώτης τοῦ Κολοκοτρώνη καὶ τοῦ Καραϊσκάκη.... Ὁ θάνατός του ἐπῆλθεν αἰφνίδιος καὶ ἥσυχος ὅπως τὸ σβύσιμον λυχνίας, τῆς ὁποίας ἐξέλιπε τὸ ἔλαιον»

 

Ἡ ἐφημερίδα Καιροί,  στὶς 8 Νοε. 1906,  σὲ δημοσίευμα μὲ τίτλο «Ὁ θάνατος τοῦ ἀγωνιστοῦ Μαυρογένη», ἀποκαλύπτει τὸ σοβαρὸ ἀτύχημα ποὺ εἶχε ὁ Ἀπ. Μαυρογένης κατὰ τὴ διάρκεια τῶν Ὀλυμπιακῶν ἀγώνων τοῦ 1906, ‒ τὴν γνωστὴ ὡς "Μεσοολυμπιάδα 1906", ποὺ διεξήχθη στὴν Ἀθήνα ἀπὸ 22 Ἀπρ.1906 ἕως 2 Μαΐου 1906‒ γεγονὸς ποὺ κατὰ τὸν ἀνώνυμο συντάκτη τοῦ δημοσιεύματος ἐπιδείνωσε τὴν κατάσταση τῆς ὑγείας του:

«Ὁ γηραιὸς ἀγωνιστὴς καὶ μὲ ὅλα του τὰ ἔτη ταῦτα θὰ ἔζη ἐπὶ πολὺ ἴσως ἀκόμη, ἐὰν δὲν ὑφίστατο σοβαρότατον ἀτύχημα κατὰ τοὺς τελευταίους Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνας, πεσῶν ἔκ τινος κλίμακος. Ἐκ τοῦ κατάγματος τὸ ὁποῖον ὑπέστη τότε δὲν ἠδυνήθη πλέον νὰ ἀναλάβῃ τελείως.

Ἐν τούτοις ὁ θαλερὸς πρεσβύτης μέχρι τῆς χθὲς καὶ δύο ὥρας πρὸ τοῦ θανάτου του ἀκόμη, ἦτο ὄρθιος καὶ περιπάτει.

Ὁ μεγαλύτερος υἱὸς τοῦ μεταστάντος εἶναι ἐπίατρος ἐν ἀποστρατείᾳ, καὶ ἡλικίας περίπου 70 ἐτῶν».

Καιροί, 9.11. 1906, σ. 1.

 

Πάλι οἱ Καιροί, τὴν ἑπομένη, στὶς 9 Νοε. 1906, μὲ τὸ χρονογράφημα «Εὐθανασία» ποὺ ὑπογράφει μὲ τὸ δημοσιογραφικὸ ψευδώνυμο  «Φίλεας Φόγγ» ‒ποὺ παραπέμπει σὲ ἥρωα τοῦ μυθιστορήματος τοῦ Ἰουλίου Βὲρν «Ὁ Γύρος τοῦ Κόσμου σὲ 80 ἡμέρες»‒ ὁ δημοσιογράφος,  θεατρικός συγγραφέας, λογοτέχνης καὶ βιογράφος σημαντικῶν ἱστορικῶν προσωπικοτήτων Γεώργιος Τσοκόπουλος (Ἀθήνα 1871-1923), σχολιάζει τὴ μακροβιότητα καὶ τὴν καλὴ φυσικὴ ἀσκητικὴ ἐμφάνιση τοῦ Ἀπ. Μαυρογένη:

 

«Ὁσάκις ἐπερνοῦσεν πλησίον μου, ἴσιος, ὀστεώδης, ἀπηλλαγμένος ἀπὸ κάθε περιττὴν σάρκα, μουρμουρίζων ἕνα τραγούδι τῆς ἐποχῆς του, μοῦ ἐφαίνετο ὅτι ἐπερνοῦσε μία διαβεβαίωσις, ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν πεθαίνει, ὅτι ἔχομεν διεστραμμένην τὴν ἰδέαν τῆς φθορᾶς εἰς αὐτὸν τὸν κόσμον.

Κἄποτε ὡμιλοῦσα μὲ τὸν Μαυρογένη εἰς ἕνα καφενεδάκι τῆς Νεαπόλεως, ὅταν ἐπέρασε μία κηδεία. Μέσα εἰς τὸ φέρετρον ἦτο ἐξηπλωμένος ἕνας νεώτατος ἄνθρωπος, μόλις ἔχων τὸ ἕνα πέμπτον τῆς ἡλικίας τοῦ συνομιλητοῦ μου. Ὁ Μαυρογένης ἐσηκώθη καὶ ἔβγαλε τὸ καπέλλο του. Τὴν στιγμὴν ἐκείνην ὁ Μαυρογένης δὲν ἐχαιρετοῦσε τὸν νεκρόν, ὅπως ἔκαμνα ἐγώ.

Ἐχαιρετοῦσε τὸν θάνατον. Καὶ ὁ θάνατος ἐπερνοῦσε μακρυά του ἀπὸ τὸ ἄλλο πεζοδρόμιον».

 

Τὴν ἴδια ἡμέρα ὁ Γεώργιος Τσοκόπουλος  χρονογραφεῖ γιὰ τὸν Ἀπόστολο Μαυρογένη καὶ στὸ Νέον Ἀστυ, τοῦ ὁποίου ἦταν ἀρχισυντάκτης. Στὸ ἄρθρο του  μὲ τίτλο «Ὁ παπποῦς», ποὺ τὸ ὑπογράφει ὡς Γ.Τ.,  ἀνακηρύσσει τὸν Ἀπόστολο Μαυρογένη «παπποῦ ὅλων τῶν Ἑλλήνων» καὶ ἀναφέρεται ἐκτενῶς στὸ μυστήριο τῆς μακρόβιότητός του· στὸ γεγονὸς πὼς γεννήθηκε, ἔζησε καὶ ἐκοιμήθη σὲ τρεῖς διαφορετικοὺς αἰῶνες :

«Ἀπέθανε ὁ γέρος, ὁ ὁποῖος ὡρισμένως ἦτο ὁ παπποῦς ὅλων τῶν Ἑλλήνων. Ἐστέκετο ἀκόμη μεταξύ μας χάρις εἰς τὸν μυστηριώδη νόμον, ὁ ὁποῖος κρατεῖ ὄρθιον τὸ Θησεῖον, τὸν Λυκαβηττὸν ἢ τὸν πλάτανον τῆς Κηφισσιᾶς. Τὸ βέβαιον εἶναι ὅτι οἱ γονεῖς του τὸν κατεσκεύασαν εἰς μίαν ἐποχὴν ποὺ ὅ,τι κι ἂν ἔκαμναν οἱ ἄνθρωποι, ἔμψυχον ἢ ἄψυχον τὸ ἔκαμναν τέλειον καὶ προωρισμένον νὰ περιφρονήσῃ τὰ χρόνια.

Ἀπὸ τὴν ἐποχὴν ποὺ ὁ Μαυρογένης ἔβαλε τὴν πρώτην κραυγὴν, μὲ τὴν ὁποίαν ὁ ἄνθρωπος χαιρετᾶ τὸ φῶς, ἕως τώρα γενεαὶ ὁλόκληραι ἐξωντώθησαν, καὶ ἀπὸ τὰ ἀμέτρητα ἀθροίσματα ἀνθρώπων δὲν ἔμεινε οὔτε μιὰ χοῦφτα χῶμα. Ἂν ἡ γῆ ἐχόρταινε ἀπὸ τὰς σάρκας ποὺ τρώγει –ἀκούραστον σαρκοφάγον εἰς τὴν φύσιν– βεβαίως θὰ εἶχε χορτάσῃ ἀπὸ τὴν τροφὴν ποὺ τῆς στέλνει ἡ ἀνθρωπότης διαρκῶς. Μόνον ὁ Μαυρογένης ἐπερνοῦσε βραδὺς τὸν δρόμον του ἀπέναντι τῶν ἄλλων ὅλων ποὺ ἔτρεχαν βιαστικοὶ νὰ ζητήσουν τὴν αἰώνιον ἡσυχίαν. Καὶ τρεῖς αἰῶνες, ὡς τρεῖς Μάγοι βιβλικοί, ἐπέρασαν ἐμπρός του, τὸν εἶδαν μὲ ἀπορίαν καὶ τὸν ἄφησαν. Εἶναι κἄτι τι νὰ ξεψυχίσουν δύο αἰῶνες ἐμπρὸς εἰς ἕνα ἄνθρωπον καὶ ὁ ἀνθρωπος ν’ἀκούσῃ τὴν μωρουδιακὴν κραυγὴν τρίτου αἰῶνος γεννωμένου ἐμπρός του».

 

Νέον Ἄστυ, 9.11.1906, σ. 2.

Ἐπίσης, πάλι στὸ Νέον Ἀστυ, τὴν ἴδια ἡμερομηνία ‒9 Νοε. 1906‒ ἄλλος ἀρθρογράφος μὲ τὸ ψευδώνυμο Α. (ἴσως ὁ Παῦλος Νιρβάνας) ἀναφερόμενος, σὲ ἄρθρο του μὲ τίτλο «Πῶς ἐκηδεύθη», στὴ κηδεία τοῦ Ἀπ. Μαυρογένη καυτηριάζει, μὲ εἰρωνικὴ διάθεση, τὴν ἀπουσία  τῆς Πολιτείας καὶ τῶν ἐπισήμων φορέων  της ἀπὸ τὴν κηδεία τοῦ Ἀπ. Μαυρογένη, καὶ τὴν ἀντιπαραβάλλει μὲ τὴν αἴγλη τῆς ἐπισημότητας τῆς κηδείας  ἑνὸς ἁπλοῦ Ἄγγλου  ναύτη ποὺ μετεῖχε στὴ ναυμαχία τοπυ Ναυαρίνου:

 

«Μεγαλοπρεπῶς καὶ μὲ πᾶσαν τὴν ἐπιβαλλομένη ἐπίδειξιν ἐκηδεύθη χθὲς ὁ Ἀπόστολος Μαυρογένης,ὁ ἀρχαιότερος ἀπόστρατος ἀξιωματικὸς τοῦ στρατοῦ, ὁ ἀρχαιότερος Ἕλλην ἐπιστήμων, ὁ ἀρχαιότερος ἄνθρωπος.

Ἔλειπαν ἀπὸ τὴν κηδείαν: Ὁ ὑπουργὸς τῶν Στρατιωτικῶν τῆς Ἑλλάδος. Ὅλοι οἱ 637.822 στρατηγοὶ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, εἰς τοὺς ὁποίους ἐπρόκειτο νὰ προστεθοῦν καὶ πέντε ἀκόμη. Ὅλοι οἱ ἀξιωματικοὶ πλὴν ἑνὸς ἀνθυπασπιστοῦ, φιλοτιμώτατα ἀκολουθήσαντος ἕως τὸ νεκροταφεῖον. Ὅλοι οἱ τρατιωτικοὶ ἰατροί. Ὅλοι οἱ πολιτευόμενοι Ἀττικῆς. Τὰ ἐνενῆντα ἐννέα ἑκατοστὰ ἑνὸς συντάγματος, τοῦ ὁποίου ἓν ἑκατοστόν, εἰκοσιοκτὼ ἄνδρες, ἀπέδωκαν τὰς ἐπικηδείους τιμάς. Τέταρτος ἀξιωματικός, ζητηθεὶς διὰ νὰ κρατήσῃ τὴν τετάρτην ταινίαν τοῦ φερέτρου δὲν ὑπῆρχε καὶ παρεκλήθη ἕνας ταγματάρχης τοῦ οἰκονομικοῦ, ὁ ὁποῖος εὐτυχῶς ἐδέχθη, διότι ἄλλως ἡ τετάρτη ταινία θὰ ἐσύρετο κατὰ γῆς.

Ἀπέθανε πέρυσιν εἰς τὴν Ἀγγλίαν ἕνας ἀπόμαχος, ὁ ὁποῖος εἰς τὴν ναυμαχίαν τοῦ Ναυαρίνου ἔλαβε μέρος ὡς ἁπλοῦς ναύτης. Τὴν κηδείαν του ἠκολούθησεν ὅλον τὰ ἀγγλικὸν ναυαρχεῖον, ὁ δὲ ὑπουργὸς τῶν Ναυτικῶν, περιοδεύων δι’ ἐκλογικὰς ἐνεργείας, διέκοψε τὸ ταξεῖδι του, ἀνέβαλεν ἓν συλλαλητήριον, εἰς τὸ ὁποῖον ἐπρόκειτο ὰ ὁμιλήσῃ, κι ἔσπευσε ν’ἀκολουθήσῃ τὴν κηδείαν.

Ἰδοὺ οἱ Ἄγγλοι καὶ ἰδοὺ οἱ Ἕλληνες».

 

Παναθήναια,  157 (1906) 95.

Τέλος, στὰ Παναθήναια τοῦ  1906 [Παναθήναια 147 (1906) 95]  δημοσιεύεται, μὲ ἀφορμὴ τὸν θάνατο τοῦ Ἀπ. Μαυρογένη, χρονογράφημα μὲ τίτλο «Ὁ τελευταῖος τῶν ἀγωνιστῶν». Ὑπογράφεται μὲ τὸ λογοτεχνικὸ ψευδώνυμο «Κηφισσός» ποὺ παραπέμπει στὸν Πέτρο Ζητουνιάτη (Λειβαδιὰ 1875-Ἀθήνα 1909), δημοσιογράφο καὶ λογοτέχνη μὲ σοσιαλιστικὲς ἀρχὲς καὶ  ἰδέες. Τὸ χρονογράφημα ἀναδεικνύει τὰ ὄνειρα, τὰ ἰδανικὰ ποὺ ἐνέπνευσε καὶ ἐξέθρεψε, ἰδιαίτερα στοὺς νέους, ὁ Ἀπ. Μαυρογένης μὲ τὸ ἀγωνιστικὸ ἀλλὰ καὶ τὸ ἐπιστημονικό του παράδειγμα:

 

«Δὲν ἠξεύρω ἂν ὁ Μαυρογένης ὅστις ἦτο καὶ ἰατρός, ἦτο κάτοχος τῶν μυστηριωδῶν  βοτάνων ποὺ παρατείνουν τὴν ζωήν. Ὁ ὀργανισμός του ὅμως κἄτι θὰ εἶχεν ἀπὸ τὴν αἰωνίαν νεότητα τῆς φύσεως, ὅπως ἡ ψυχή του ἐνέκλειε κἄτι ἀπὸ τὰ ὄνειρα τῶν μεγάλων. Καὶ τώρα ποὺ ἔφυγεν ὑπὸ τὴν γῆν βλέπω ὅτι ἐξηφανίσθη μαζί του μία μεγαλειότης εἰς ἐνιαυτοὺς καὶ εἰς ὄνειρα. Τὰ ὄνειρα τὰ πάναγνα ποὺ ἐστύλωσαν τὴν νέαν δόξαν τῆς Ἑλλάδος. Τὸ ὄνειρον ποὺ ἦτο ζωὴ καὶ θάνατος μαζί.

Αὐτὴν τὴν ὀπτασίαν τῆς μεγάλης ζωῆς καὶ τοῦ μεγάλου θανάτου μοῦ παρουσίαζεν ἡ φυσιογνωμία τοῦ Μαυρογένη. Τῆς ζωῆς ἐπάνω εἰς τὰ Ἑλληνικὰ Βουνὰ καὶ τοῦ θανάτου μέσα εἰς τὰς κλιτύας των. Τὸ ἰδανικὸν αὐτῆς τῆς ζωῆς ποὺ πρέπει νὰ νοσταλγοῦν τὰ Ἑλληνόπουλα, ποὺ τὴν ἔβλεπα ζωντανὴν ἐμπρός μου ὁσάκις συναντοῦσα στὸν δρόμον τὸν Μαυρογένην.

Μὲ τὸν θάνατόν του τώρα ἆρα γε νὰ ἐσβέσθη ἡ ἁρμονία τῆς ἐποχῆς ποὺ ἐδόνει τὰ ψυχάς μας; Ἀλλοίμονον, δὲν θέλω νὰ τὸ πιστεύσω. Τὸ τραγούδι τῶν ἡρώων δὲν χάνεται εἰς τὸν ὠκεανὸν τῆς ζωῆς. Ἐσβέσθησαν οἱ ἄνθρωποι ἀλλὰ κἄπου θὰ μείνῃ τὸ ὄνειρόν των. Εἰς κἄποιαν μυστικὴν γωνίαν τῶν ψυχῶν μας θὰ ἐνεστάλαξαν τὸ ἄρωμα τῶν μύρτων καὶ τῶν ὑψηλῶν ἰδεῶν ποὺ ἀνέθρεψαν τὰς ἰδικάς των».

Ἀκρόπολις,  9.11.1906, σ. 4.

Ὁ Ἀπόστολος Μαυρογένης, ποὺ γεννήθηκε στὴ Πάρο τὸ 1797 (κατ’ ἄλλους τὸ 1792), εἶχε ἀπώτερη καταγωγὴ ἀπὸ τὴν Κρήτη, ἀπὸ τὴν ὀνομαστή, ἱστορική, μὲ μεγάλη οἰκονομικὴ ἐπιφάνεια, οἰκογένεια τῶν Μαυρογένηδων, τὸ παρελθὸν τῆς ὁποίας ἀνάγεται στὸ Βυζάντιο. Σπούδασε Ἰατρικὴ στὴν Πίζα τῆς Ἰταλίας. Ἐρχόμενος στὴν Ἑλλάδα τὸ 1826, μὲ Ἰταλοὺς συντρόφους του, προσέφερε τὶς ὑπηρεσίες του στὴν Ἑλλάδα τόσον ὡς ἰατρὸς ὅσο καὶ ὡς μαχόμενος στὴν πρώτη γραμμή τῶν πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων τῶν ἐπαναστατημένων Ἑλλήνων. Διορίστηκε ἐπὶ Καποδίστρια ὡς πρῶτος στρατιωτικὸς ἰατρός, ἔλαβε τιμητικὴ σύνταξη ἐπὶ βασιλείας τοῦ Ὄθωνος καὶ παρασημοφορήθηκε ἀπὸ τὸν Γεώργιο Α΄. Συγγενής του ἦταν καὶ ἡ γνωστὴ ἡρωΐδα τῆς Ἐπαναστάσεως, Μαντὼ Μαυρογένους.

Εἶχε τὴν τύχη, τὸ σπάνιο καὶ μοναδικὸ προνόμιο, νὰ ζήσει σὲ τρεῖς αἰῶνες, τὸν 18^ο, τὸν 19^ο καὶ τὸν 20^ο!

   Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

 

Πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὴν ἐφημ. Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας [τῶν Γρεβενῶν]

φ. 943, 5.11.2021, σ.15-17 / φ. 944, 12.11.2021, σ. 15-17

φ. 945, 19.11.2021, σ. 15-18.