ΖΗΣΗΣ Ν. ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΣ (ΚΟΖΑΝΗ 1856-ΠΕΙΡΑΙΑΣ 1936)

*Ὁ παιδαγωγὸς Ζήσης Ἀγραφιώτης (Κοζάνη 1856-Πειραιᾶς1936). Ἀπὸ τὰ Ἀγραφιώτικα τῆς Κοζάνης, στὸ «Λύκειον Ζήση Ἀγραφιώτου ἐν Πειραιεῖ».

Ἡ Κοζάνη ὑπῆρξε τόπος ἀποδημίας Ἀγραφιωτῶν ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 17ου αἰ., μὲ ἰδιαίτερη μάλιστα συνοικία, τὰ «Ἀγραφιώτικα». Μιὰ μαρτυρία αὐτῆς τῆς μετοικεσίας ποὺ διατηρεῖται «ζῶσα» μέχρι τὶς μέρες μας εἶναι καὶ ἡ ἀφιέρωση στὴν εἰκόνα τοῦ Προδρόμου στὸ Τέμπλο τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Κοζάνης, ποὺ χρονολογεῖται στὰ 1815 καὶ εἶναι ἀφιερωματικὴ ἐκ τῶν μελῶν τῆς συντεχνίας τῶν  Ἀγραφιωτῶν ὑφαντουργῶν:

«Δέησις τῶν ὑφαντάδων Ἀγραφηότων καὶ τῇ Δαπάνῃ αὐτῶν Γεωργίου ἱερέως, Κωνσταντίνου Πολύζο Βασίλει Κωνσταντὶ Ἀποστόλη Δημητρίου Δημητρίου εἰς μνημόσυνον αἰώνιον αὐτῶν καὶ τῶν γονέων των 1815 Μαΐου 30 ἐν Κοζάνῃ».

Ἀπόγονος τῶν μετοίκων Ἀγραφιωτῶν ἦταν καὶ ὁ Κοζανίτης, μὲ ἀπώτερη καταγωγὴ ἀπὸ τὰ Ἄγραφα, λόγιος ἐκπαιδευτικὸς Ζήσης Ν. Ἀγραφιώτης. Ὁ Παν. Λιούφης στὴ μονογραφία του «Ἱστορία τῆς Κοζάνης» μᾶς παραδίδει ἕνα ἀδρομερὲς βιογραφικὸ τοῦ Ζ. Ἀγραφιώτη ‒προφανῶς ἀπὸ προσωπικὲς μαρτυρίες καὶ πηγές, τὶς ὁποῖες δὲν ἀναφέρει‒ καθὼς διετέλεσε ἐπὶ τριετία διδάσκαλος στὸ ἐκπαιδευτήριο τοῦ Ζ. Ἀ. στὸν Πειραιᾶ‒, ὅπου σημειώνει χαρακτηριστικὰ πώς:

«ἡ οἰκογένεια αὐτοῦ ὡρμᾶτο ἐξ Ἀγράφων, ἐξ οὗ καὶ τὸ ἐπώνυμον»

Γεννήθηκε στὴν Κοζάνη 1856 καὶ εἶχε δύο ἀδέλφια τὸν Γεώργιο καὶ τὴν Βασιλική.  Ἀφοῦ πραγματοποίησε τὸν βασικὸ ἐγκύκλιο κλάδο τῶν σπουδῶν του στὴν Κοζάνη σὲ ἡλικία 18 περίπου ἐτῶν μετέβη στὴν Ἀθήνα ὅπου ταυτόχρονα ἐργαζόταν ἀπὸ τὸ 1874 ὡς διανομέας  τῆς Πειραϊκῆς ἐφ. «Ἑρμῆς», ἐκδότης τῆς ὁποίας ἦταν ὁ Ἰω. Καλοστύπης πρώην δάσκαλος τῆς Σχολῆς Κοζάνης, ὁ ὁποῖος τοῦ συμπαραστάθηκε στὰ πρῶτα βήματα τῆς νέας πορείας του, προφανῶς λόγω τῆς σχέσεως καὶ τῆς μεταξύ τους γνωριμίας ἀπὸ τὴ Σχολὴ τῆς Κοζάνης καὶ ὁλοκλήρωσε  τὰ ἐγκύκλια γράμματα.

 Στὰ 1880 ὁλοκληρώνει ὡς ὑπότροφος τὶς σπουδές του στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολή κατὰ τὴν διάρκεια τῶν ὁποίων διατηρεῖ, γιὰ νὰ ἀνταποκριθεῖ στὶς ἀνάγκες τῶν Σπουδῶν του, καὶ φροντιστήριο γραμμάτων  (στὸ Πασαλιμάνι στὴν ὁδὸ Ὑψηλάντου) ἐνῶ συνεργάζεται μὲ τὴν «Σφαῖρα» τὴν νέα πρώτη καθημερινὴ Πειραϊκὴ ἐφημερίδα, ποὺ ἵδρυσε πάλι ὁ Ἰω. Καλοστύπης. Τὸ φροντιστήριό του στὰ 1887, ὅταν σταματᾶ τὴ λειτουργία του τὸ Λύκειο Ζαφειροπούλου Ἡσυχίου καὶ Τσούμα, στὸ ὁποῖο ἐργαζόταν ὡς ἐκπαιδευτικος ὁ Ζ. Ἀ. μετεξελίσσεται μὲ τὴν προτροπὴ τῶν ἀδελφῶν Καλοστύπη [Ἰωάννης, διδάσκαλος στὴ Σχολὴ Κοζάνης 1872-3 καὶ Δημοσθένης δόκιμος δημοσιογράφος] στὸ Λύκειον Ζήση Ἀγραφιώτου μὲ τὴν ἐπωνυμία «Ὁ Πλάτων».

Τὸ Λύκειο εἶχε ἀρχίσει ἀρχικὰ νὰ λειτουργεῖ ὡς Δημοτικὸ Σχολεῖο καὶ 2 τάξεις τοῦ Γυμνασίου μὲ προαιρετικὴ τὴ διδασκαλία τῆς Γαλλικῆς καὶ τῶν ἐμπορικῶν μαθημάτων.

Ἀκόμη, σώζεται καὶ πλήρης κατάλογος τῶν καθηγητῶν τοῦ σχ. ἔτους 1889-1890, ὅλοι ἐκλεκτοὶ ἐκπαιδευτικοί, ποὺ δείχνει τὴν ἱκανότητα τοῦ Ζ. Ἀ. νὰ ἐπιλέγει τὰ κατάλληλα πρόσωπα γιὰ τὴν ἐκπαίδευση τῶν μαθητῶν του. Χαρακτηριστικὸ τῆς ὀργανωτικῆς πληρότητος τοῦ Λυκείου εἶναι πὼς προβλεπόταν:

 

«Καὶ δύο παιδονόμοι διὰ τὰ ἐν τῷ ἐκπαιδευτηρίῳ καὶ τὰς ὁδοὺς ἐπίβλεψιν τῶν μαθητῶν»

Δύο χρόνια μετὰ τὴν ἔναρξη τῆς λειτουργίας τοῦ Λυκείου Ἀγραφιώτου ὁ Διευθυντὴς καὶ ἱδρυτής του ἀποφασίζει τὴν εἰσαγωγὴ μαθημάτων ἐμπορίου στὶς δύο ἀνώτερες τάξεις τοῦ Λυκείου. Ὅπως χαρακτηριστικὰ σημειώνει σὲ ἄρθρο της ἡ ἐφ. «Σφαίρα» στὶς 28. 8. 1889:

 «Ὁ ἐλλόγιμος διευθυντὴς τοῦ Λυκείου κ. Ἀγραφιώτης εἰσάγει ἐν ταῖς ἀνωτέραις τάξεσιν τοῦ Λυκείου ... πλήρη σειρὰ ἐμπορικῶν μαθημάτων διὰ τῆς ἐκμαθήσεως τῶν ὁποίων ἡ φιλότιμος νεότης τῆς ἡμετέρας πόλεως θέλει καταστῇ ἐπιτηδεία εἰς τὰς ἀεὶ πολλαπλασιαζομένας ἀνάγκας τοῦ ἐμπορίου. ... Τὴν πολύτιμον ταύτην ὑπηρεσίαν διὰ πολλῶν θυσιῶν προσφέρει εἰς τὴν ἡμετέραν πόλιν ὁ κ. Ζήσης Ἀγραφιώτης»

Στὸ ἴδιο ἄρθρο πληροφορούμεθα γιὰ τὰ ἐκπαιδευτήρια στὰ ὁποῖα εἶχε διδάξει ὁ Ζ. Ἀ. μέχρι τὸ 1887, ἔτος ἱδρύσεως τοῦ δικοῦ του Σχολείου:

1. Παρθεναγωγεῖον Βαμβακάρη-Γκίκα

2. Λύκειο Ζαφειροπούλου-Ἀντωνάκη

3. Β΄ Παρθεναγωγεῖον

4. «Ἑλληνικὸν Ἐκπαιδευτήριον» τῶν Δημ. Ἀντωνάκη καὶ Γεωργίου Τζηνιέρη. 

Ὁ Ζ. Ἀγραφιώτης, στὸ ἴδιο ἄρθρο, χαρακτηρίζεται:

«Ἀνὴρ εὐμαθής, ἀφοσιωμένος εἰς τὸ ἑαυτοῦ καθῆκον, μὴ περισπώμενος ὑπὸ ἄλλων ἔργων, χρηστὸς καὶ εὐμέθοδος κατέχει τὸ μυστήριον νὰ καθιστᾷ παρὰ τοῖς μαθηταῖς τὴν σχολὴν ἀγαπητήν, ὡς τὸν ἴδιον οἶκον, καὶ σεμνὴν ὡς ναόν, ὡς δύνανται μὰ μαρτυρήσωσιν οἱ γονεῖς οἱ ἐμπιστευθέντες αὐτῷ τὴν μόρφωσιν τῶν ἑαυτῶν τέκνων. Ἔχων ἀμέριστον τὴν πολύτιμον σύμπραξιν κρατίστων καθηγητῶν καὶ διδασκάλων, ὧν τὴν συνεργασίαν ἐξασφάλισεν διὰ πολλῶν θυσιῶν»

Στὶς ἀρχὲς τοὺ αἰώνα ὁ Ζ. Ἀ. παρὰ τὸ γεγονὸς πὼς ζοῦσε στὸν Πειραιᾶ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ γιὰ τὶς παραδοσιακὲς ἀποκριάτικες δράσεις τῆς Κοζάνης τὴν περίοδο 1900-1906.

Στὰ 1904 τὸν συναντοῦμε νὰ συμπράττει μὲ τὸν ἐμποριολόγο Κ. Παναγιωτόπουλο στὴν ἵδρυση Ἐμπορικῆς Σχολῆς:

 «Πρωτοβουλίᾳ τοῦ Κ. Παναγιωτοπούλου, καθηγητοῦ τῶν Ἐμπορικῶν καὶ συμπράξει τοῦ κ. Ζήση Ἀγραφιώτου, Λυκειάρχου, ἱδρύεται ἐν Πειραιεῖ  Ἐμπορικὴ Σχολή, πρὸς μόρφωσιν εἰδικὴν τῆς νέας ἐμπορικῆς γενεᾶς κατὰ τὰς νεωτέρας ἀπαιτήσεις καὶ ἀνάγκας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἐμπορίου». Ἐν Πειραιεῖ τῇ 1^η Αὐγούστου 1904.

Τὰ ἐγκαίνια τῆς Ἐμπορικῆς Σχολῆς Παναγιωτοπούλου-Ἀγραφιώτου πραγματοποιοῦνται στὶς 3 Ὀκτωβρίου 1904.

Σὲ διαφημιστικὴ καταχώριση στὸν Τύπο τῆς ἐποχῆς διαβάζουμε πὼς  τὸ Λύκειον Ζήση Ἀγραφιώτου στὰ 1906 διέθετε προσωπικὸ ἐκ 35 καθηγητῶν καὶ διδασκάλων μὲ δύο ξένες γλῶσσες ὑποχρεωτικῶς σὲ ὅλες τὶς τάξεις (Ἀγγλική-Γαλλική) καὶ προαιρετικῶς ἡ Γερμανική. Διέθετε δὲ συγχρόνως καὶ Οἰκοτροφεῖο.

Στὶς 31 Δεκ. 1918  πεθαίνει ὁ Ἰωάννης Καλοστύπης  πρώην δάσκαλος στὴ Σχολὴ Κοζάνης ὁ θεμελιωτὴς τῆς Πειραϊκῆς δημοσιογραφίας, τὸ πρόσωπο, ἡ μορφὴ  ποὺ  βοήθησε τὸν Ζ. Ἀ. καὶ κατὰ  τὶς σπουδές του στο Παν. Ἀθηνῶν ὡς ἐργοδότης του ἀλλὰ καὶ στὴ συνέχεια μὲ τὴ στήριξή του στὴν ἐκπαιδευτική του δράση μὲ τὸ Λύκειο «Ὁ Πλάτων».

Τὸν Ἰω.Καλοστύπη ἀναφέρει καὶ ὁ Καρπενησιώτης (μὲ ἀπώτερη καταγωγὴ ἀπὸ τὴ Γρανίτσα τῶν Ἀγράφων) λόγιος καὶ Ἀκαδημαϊκὸς Ζαχαρίας Παπαντωνίου  σὲ ἕνα σατυρικό, θεατρικὸ χρονογράφημά του μὲ τίτλο «ΟΡΕΣΤΕΙΑ» στὶς  2. 11. 1903, ὅπου σὲ φανταστικὸ διάλογο ἐρωτᾶται, μεταξὺ ἄλλων, ἀπὸ  τοὺς θεατρικοὺς κριτικοὺς ὁ Αἰσχύλος γιὰ τὴ «Ὁρέστειά» του:

ΚΡΙΤΙΚΟΣ

—Ἔβαλες δέσιν, λύσιν, κάθαρσιν;

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

—Μμμ! Κἄτι ἔκαμα, τὸ κατὰ δύναμιν...

ΚΡΙΤΙΚΟΣ

—Ὡς ὁ Περεσιάδης εἶσαι δυνατός;

—Καὶ ὡς ὁ Καλοστύπης ἀρχαιοπρεπής; 

Τὸ Λύκειο τοῦ Ζ. Ἀ. χαρακτηρίστηκε ὡς «σέμνωμα καὶ ἐγκαλλώπισμα τῆς ἐκπαιδεύσεως ἐν Ἑλλάδι», ξεπερνώντας τὰ ὅρια τοῦ πειραϊκοῦ χώρου μὲ μαθητὲς ἀπὸ πολλὲς περιοχὲς τῆς ἐλεύθερης ἀλλὰ καὶ τῆς ἀλύτρωτης Ἑλλάδας. Ἡ ραγδαία πρόοδος τοῦ Λυκείου, ἔνδειξη τῆς λογιότητος καὶ τοῦ παιδαγωγικοῦ συστήματος τοῦ Ζ. Ἀ. ὁδήγησαν ἀκόμη καὶ ὀνομαστοὺς δασκάλους τῆς ἐποχῆς νὰ στέλνουν τὰ παιδιά τους στὸ Λύκειο Ἀγραφιώτη. Ἀκόμη ἀρκετὰ διαπρέψαντα στὸ μέλλον μέλη τῆς Πειραϊκῆς κοινωνίας φέρονται ὡς ἀπόφοιτοι τῆς Σχολῆς.

Πιστὸς στὴν παράδοση τῶν λογίων τῆς Κοζάνης, μὴ λησμονώντας τὴ γενέτειρά του, δωρίζει τὴν ἀξιόλογη συλλογὴ βιβλίων του στὴ Δ. Βιβλιοθήκη τῆς Κοζάνης. Σώζεται, δακτυλόγραφος, ὁ κατάλογος τῶν δωρηθέντων βιβλίων. Ὡς δωρητῆ ἀξιόλογων βιβλίων στὴ Βιβλιοθήκη Κοζάνης ἀναφέρει  τὸν Ζ. Ἀ. καὶ ὁ Νικ. Δελιαλῆς στὸ ἔργο του «Κατάλογος Ἐντύπων Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Κοζάνης» ὅπου καταλογογραφεῖ ἕξη ἔντυπα: 

1. (Λειψία 1831-1832) Ἀριστοτέλης. Ἀριστοτέλους Φυσικῆς ἀκροάσεως τόμοι ὀκτώ (1831-1832)

2. (Μόσχα 1804) — Εὐγένιος Βούλγαρις. Αἱ Καθ᾿ Ὅμηρον ἀρχαιότητες. Καὶ αἱ Κερκυραϊκαὶ ἀρχαιολογῖαι

3. (Λειψία 1828)  — Ὀβίδιος. P. Ovidii Nasonis quae super sunt

4. (Λειψία 1828)  — Ὅμηρος. Homeri Odyssea

5.  (Λειψία 1813-1814) —  Πλάτων. Platonis opera

6. (Λειψία 1829)  — Πλούταρχος. Plutarchi vitae parallelae

Ὁ Ζήσης Ν.  Ἀγραφιώτης ἐκοιμήθη †στὶς 26 Ἰουλίου 1936. Ἡ ἐξόδιός του ἀκολουθία τελέστηκε στὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Σπυρίδωνος Πειραιῶς στὶς 27 Ἰουλίου καὶ ἐπικηδείους ἐκφώνησαν ὁ τ. Γυμνασιάρχης κ. Μπαξεβανάκης καὶ ὁ καθηγητὴς Θεολογίας κ. Πειρουνάκης οἱ ὁποῖοι κατὰ τὸν συντάκτη:

«ὑπεγράμμισαν τὴν ἐξαιρετικὴν συμβολὴν τοῦ ἐκπαιδευτικού του ἔργου εἰς τὴν ἐξύψωσιν τῆς πνευματικῆς στάθμης τοῦ νεωτέρου Πειραιῶς ... ἡ στοργὴ καὶ ἡ ἀφοσίωσις τῶν μαθητῶν του ἠκολούθησε τὸν ἀλησμόνητον διδάσκαλόν των μέχρι τοῦ τάφου του».

 Ἐτάφη στὸ κοιμητήριο Πειραιῶς. Τὴν ἴδια ἡμέρα τῆς κηδείας του στὴν ἐφ. «Σφαίρα» δημοσιεύεται ἐκτενὴς νεκρολογία ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρεται πώς:

«Ἐπλουτίσθη ἀπὸ χθὲς τῆς ἀθανασίας τὸ μοιραῖον πάνθεον κατὰ μίαν ἀκόμη ἐξαιρετικὴν φυσιογνωμίαν: τὸν γεραρὸν διδάσκαλον Ζήσην Ν. Ἀγραφιώτην, τέκνα τοῦ ὁποίου πνευματικὰ ἀποτελοῦν ὅσοι ἀπὸ πέντε καὶ ἐπέκεινα δεκαετηρίδων διέπρεψαν εἰς τὰ γράμματα, τὰς τέχνας , τὸν Στρατόν, καὶ τὸ Ναυτικόν»

Καὶ καταλήγει :

«Αὐτὸς ὑπῆρξε ὁ πλούσιος, ὁ λευκὸς ἀπολογισμὸς τῆς ζωῆς καὶ τοῦ ἔργου τοῦ πολιοῦ πρεσβύτου, ὁ ὁποῖος ἐξεκίνησε μίαν ἡμέραν ἀπὸ τὴν μακρινήν του πατρίδα τὴν Κοζάνη μὲ τὴν ψυχὴν πλημμυρισμένην ἀπὸ τὸ ἅγιον φῶς τῆς μαθήσεως καὶ τὸν νοῦν γαλουχημένον ἀπὸ τὰ εὐγενέστερα τῶν ὀνείρων, διὰ νὰ ἔλθῃ ἐδῶ καὶ νὰ καταυγάσῃ, ὡς πραγματικὸν μετέωρον , τὸν πνευματικόν μας ὁρίζοντα» 

Ἀκόμη, τὴν ἑπομένη τῆς κηδείας του, δημοσιεύεται ἀνώνυμα στὴν ἐφημ. «Θάρρος» μικρὴ νεκρολογία γιὰ τὸν Ζ. Ἀ. ἡ ὁποία συνοψίζει πολὺ εὔστοχα ὅλον τὸν ἐκπαιδευτικὸ καὶ πνευματικό του βίο:

«Ἡ Πειραϊκὴ κοινωνία συνόδευσε χθὲς μὲ βαθὺ καὶ εἰλικρινὲς πένθος, μέχρι τῆς τελευταίας του κατοικίας, τὸν πολιὸν πρύτανιν τῶν ἐπιζώντων ἐκπαιδευτικῶν της: τὸν ΖΗΣΗΝ Ν. ΑΓΡΑΦΙΩΤΗΝ, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξεν ὁ πνευματικὸς πατὴρ τῶν σημερινῶν ἡγετικῶν στελεχῶν εἰς ὅλα τὰ στάδια τῆς κοινωνικῆς μας ζωῆς, εἰς τὰ γράμματα, εἰς τὰς τέχνας, εἰς τὸ ἐμπόριον, εἰς τὸν στρατόν, εἰς τὸ ναυτικόν.

Ἕλκων τὴν καταγωγὴν ἀπὸ τὴν Κοζάνην, ὁ χθεσινὸς πολύκλαυστος νεκρός, ἐξέλεξεν ὡς τόπον τῆς αὐτοδημιουργίας του τὴν πόλιν αὐτὴν τῆς πυρετώδους ἐργασίας καὶ προόδου, εἰς τὴν ὁποίαν ἔφτασε μὲ μόνα ἐφόδια τὴν ἀρετὴν καὶ τὸν ζῆλον πρὸς τὴν ἐργασίαν. Καὶ ἡ ζωὴ δὲν ἦτο δυνατὸν παρὰ νὰ καμφθῇ καὶ τελικῶς καὶ νὰ τοῦ δοθῇ εἰς μίαν σταδιοδρομίαν, πράγματι, πλουσίαν καὶ ἐκπληκτικήν. Εἰς τὸν ἄγνωστον νέον τῆς Κοζάνης ὁ ὁποῖος ἐπεβλήθη μόνον διὰ τῆς προσωπικῆς του ἀνωτερότητος, ὀφείλεται ὁ ἐκπαιδευτικός μας συγχρονισμός, κατὰ μέγα μέρος». 

Πενῆντα ὁλόκληρα χρόνια ὁ Ζ. Ἀ. πάλαιψε νὰ φωτίσει καὶ νὰ καθοδηγήσει τὶς νέες γενιές μὲ τοὺς ἐκλεκτότερους δασκάλους τοῦ Πειραιᾶ καὶ ὄχι μόνον. Διέθετε τὴν ἱκανότητα νὰ διακρίνει τοὺς ἄριστους τῶν ἐκπαιδευτικῶν καὶ νὰ τοὺς ἐντάσσει στὸ διδακτικὸ προσωπικὸ τοῦ Σχολείου του. Παρὰ τὴν ἐπιβλητική του ὄψη καὶ τὴν φημολογούμενη αὐστηρότητά του ἐν τούτοις ἀντιμετώπιζε καὶ φρόντιζε τοὺς μαθητές του μὲ πατρικὴ  στοργή ποὺ συνεχιζόταν καὶ μετὰ τὴν ἀποφοίτησή τους· ἴδιον τῶν σπουδαίων δασκάλων καὶ παιδαγωγῶν: γιὰ νὰ νοιώσει τὴ δικαίωση καὶ τὴν ἱκανοποίηση τῶν κόπων του καὶ τῶν θυσιῶν του καθὼς καὶ τῶν μαθητῶν του μὲ ἀποτέλεσμα νὰ δεῖ πολλοὺς ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ἀποφοίτους τοῦ Λυκείου του, νὰ διατελέσουν σημαντικοὶ παράγοντες τῆς πολιτικῆς, πνευματικῆς καὶ οἰκονομικῆς ζωῆς του τόπου καὶ τῆς χώρας.

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

*Ἡ προφορικὴ εἰσήγηση γιὰ τὸν Ζήση Ν. Ἀγραφιώτη ὅπως ἀνακοινώθηκε στὸ Γ΄ Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο Τοπικῆς  Ἱστορίας, Κοζάνη, 8 Δεκ. 2018, Νέο Κτήριο Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης, Ἀμφιθέατρο.