"Η ΦΟΝΙΣΣΑ" ΣΤΗΝ ΠΥΡΑ; *

Στὴ μνήμη τοῦ Ἄγγελου Μαντά († 20.8.2024),

ποὺ βρῆκε μιὰ «"Φόνισσα" στὸ ντουλάπι».

 

Ὡς γνωστόν, ἡ Γιαννοῦ, ἡ Φράγκισσα, ἡ Φραγκογιαννοῦ, ἡ θεια-Χαδούλα, ἡ ἡρωΐδα στὸ «Κοινωνικὸν μυθιστόρημα», Ἡ Φόνισσα τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη:

« [...] εὗρε τὸν θάνατον εἰς τὸ πέραμα τοῦ Ἁγίου Σώστη, εἰς τὸν λαιμὸν τὸν ἑνώνοντα τὸν βράχον τοῦ ἐρημητηρίου μὲ τὴν ξηράν, εἰς τὸ ἥμισυ τοῦ δρόμου, μεταξὺ τῆς θείας καὶ τῆς ἀνθρωπίνης δικαιοσύνης».

Ἔργο τοῦ Γεωργίου
Λυδάκη μὲ τὴ μορφὴ
τοῦ Παπαδιαμάντη

Κι ὅμως μιὰ ἄλλη «Φόνισσα», μιὰ χαρτῶα «Φόνισσα», μία «Φόνισσα» τοῦ 1930, «Ἡ Φόνισσα» τοῦ Ἐλευθερουδάκη  παρὰ λίγο νὰ βρεθεῖ καιόμενη σὲ ὑψικάμινο· ἀφοῦ πρῶτα θὰ εἶχε διαλυθεῖ, θὰ εἶχε ἀποσυντεθεῖ σὲ πολλὰ-πολλὰ κομματάκια.

Βιβλιοθήκη τῆς Στρατιωτικῆς Σχολῆς Εὐελπίδων στὰ 1988. Στὸ πλαίσιο τῆς ἀνανέωσης τοῦ περιεχομένου τῆς Βιβλιοθήκης καὶ ἀντικατάστασης τῶν φθαρμένων βιβλίων της, ἕνα μέρος τῶν ἐντύπων της καὶ τῶν ἐγγράφων της ἐπιλέγεται πρὸς ἀπόσυρση καὶ καταστροφή. Τὸ ὑλικὸ στέλνεται εἰς χαρτῶον κυτίον, ποὺ θά ’γραφε κι ὁ Παπαδιαμάντης, στὸ ἁρμόδιο γι’ αὐτὸν τὸν σκοπό Γραφεῖο. Ἡ ὁδηγία-διαταγὴ ἦταν: τὸ περιεχόμενο νὰ κοπεῖ, νὰ ἀποσυντεθεῖ σὲ ὅσο τὸ δυνατὸν μικρότερα κομμάτια καὶ κατόπιν νὰ σταλεῖ γιὰ καύση σὲ ὑψικάμινο.

«Η ΦΟΝΙΣΣΑ» τῶν ἐκδόσεων
‘‘Ἐλευθερουδάκης’’ (1930),
 χωρὶς τὴ ράχη της

Ἐκεῖ παρενέβη, ὡς ἄλλο χέρι τοῦ Θεοῦ, τὸ χέρι τοῦ ἔφεδρου δεκανέα ποὺ ὑπηρετοῦσε στὴ Σχολή, τοῦ Γιάννη Κόρμπου.[1] Ἀνοίγοντας, γιὰ νὰ ἐξετάσει ἰδίοις ὄμμασιν τὰ πρὸς καταστροφὴν στοιχεῖα, εἶδε ἕνα βιβλίο μὲ ἀποσπασμένο τὸ καστανόχρουν σκληρὸ ἐξώφυλλό του. Ἀπὸ τὸν μικρὸ τόμο ἔλειπε καὶ ἡ ράχη. Εἶδε τὸν ὄνομα καὶ τὸν κεφαλαιογράμματο τίτλο του:

ΑΛΕΞ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

«Η ΦΟΝΙΣΣΑ» ΚΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ.

 

Ὁ θρύλος τοῦ ὀνόματος τοῦ συγγραφέα, ‒μὲ τὴν μοναδικὴ προσφορά του στὰ γράμματα‒ ἦταν ἀρκετὸς γιὰ νὰ τραβήξει τὴν προσοχὴ καὶ τὸ ἐνδιαφέρον του. Μετὰ τὸ ἐξώφυλλο, σὲ λευκὴ σελίδα,  ὑπῆρχε κτητορικὴ σφραγίδα κεφαλαιογράμματη:

 «ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΝΗΚΕΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΝ ΤΗΣ Σ.Σ.Ε.»

Κάτωθεν τῆς κτητορικῆς σφραγίδας ὑπῆρχε χειρόγραφη νέα μικρογράμματη κτητορικὴ ἐγγραφή:

«Τώρα ὅμως ἀνήκει σὲ μένα!, ‘‘Κόρμπος’’» 

«Τώρα ὅμως ἀνήκει σὲ μένα!, ‘‘ Κόρμπος’’».

Κόρμπος, ἦταν τὸ ἐπώνυμο τοῦ δεκανέα.
Στὴν ἑπόμενη σελίδα ὁ ἀριθμὸς εἰσαγωγῆς τοῦ βιβλίου καὶ πάλι ἄλλη κεφαλαιογράμματη κτητορικὴ σφραγίδα:

«ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΥΕΛΠΙΔΩΝ.

Δ/ΝΣΙΣ ΣΠΟΥΔΩΝ. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ»

συνοδευόμενη ἀπὸ χειρόγραφη μολυβδίνη κεφαλαιογράμματη γραφή:

«Κ Α Τ Α Σ Τ Ρ ΟΦ Η»

Κ Α Τ Α Σ Τ Ρ Ο Φ Η ! 

Τὴν 6^η σελίδα στολίζει χαρακτικὸ τοῦ Γεωργίου Λυδάκη μὲ τὴ μορφὴ τοῦ Παπαδιαμάντη.

Ὁ νεαρός, μὲ καλλιτεχνικὲς ἀνησυχίες καὶ ἀναγνωστικὲς ἀναζητήσεις, ἔφεδρος δεκανέας, θεώρησε ἱεροσυλία, «ἐπόνει ἡ ψυχή του», νὰ καταστραφεῖ ἕνας Παπαδιαμάντης. «’Eκ φύσεως δὲν ἐστερεῖτο καὶ κρίσεως ὀρθῆς»: δὲν μποροῦσε νὰ ἀποδεχθεῖ ὅτι ἕνα ἔργο μὲ τὴν αἰσθητικὴ ἀπόλαυση τοῦ περιεχομένου τοῦ τόμου θὰ καταλήξει στὴν ὑψικάμινο. Μιὰ «Φόνισσα» ἱστορική, σχεδὸν ἑξῆντα ἐτῶν. Τοῦ ἐφάνη ὡς νὰ «εὗρεν ὄασιν ἐν τῇ ἐρημίᾳ» τοῦ Στρατοπέδου. Ἦταν ἡ δεύτερη ἔκδοση σὲ τόμο αὐτοῦ τοῦ ἐμβληματικοῦ μυθιστορήματος τοῦ Παπαδιαμάντη. Ἦταν αὐτὸ τὸ «Κοινωνικὸν μυθιστόρημα» ποὺ ἔδωσε, πρόσφατα (2023), τὴν ἔμπνευση στὴν Εὔα Νάθενα γιὰ μία ἰδιαίτερα πετυχημένη κινηματογραφικὴ «Φόνισσα».

Ἀκολούθησε, σχεδὸν ταυτόχρονα, τὸ ἑπόμενο ἔτος, μία ἄλλη κινηματογραφικὴ «Φόνισσα», ἀπὸ τὴ Δανία αὐτὴν τὴν φορά. Ἡ Δανὴ βρεφοκτόνος Ντάγκμπαρ Ὄβερμπι, μὲ 25 φόνους βρεφῶν στὴ Δανία τοῦ 1919, ἦταν πρωταγωνιστικὸ πρόσωπο τῆς ταινίας τοῦ σουηδοῦ σκηνοθέτη Μάγκνους Φὸν Χόρν, «Τὸ κορίτσι μὲ τὴ βελόνα» (Pigen med nalen,) ὅπου τὸν ρόλο τῆς φόνισσας ἑρμηνεύει καταπληκτικὰ ἡ Τρίνε Ντίρχολμ. Ἡ ταινία μάλιστα ἦταν ὑποψήφια, στὴν κατηγορία καλλίτερης ξένης ταινίας, στὰ βραβεῖα OSCAR 2025.

Ἡ Ντάγκμπαρ ἦταν φόνισσα, αὐτουργὸς φόνων βρεφῶν, μὲ τὸ ἴδιο περίπου σκεπτικὸ μὲ ἐκεῖνο τῆς Φραγκογιαννοῦς:

Νὰ μὴν ταλαιπωροῦνται καὶ ὑποφέρουν γυναῖκες μὲ ἀνεπιθύμητη ἐγκυμοσύνη καὶ τεκνοποιΐα· γυναῖκες ποὺ συνήθως ἦταν πλάσματα μὲ πολὺ χαμηλό βιοτικὸ ἐπίπεδο, μὲ φτώχεια καὶ ἔνδεια μεγάλη.

’Εφόνευε τὰ βρέφη:

Γιὰ νὰ μὴν βασανίζονται καὶ νὰ μὴν βασανίζουν. Γιὰ νὰ μὴν βρίσκονται σὲ ἀπόγνωση καὶ νὰ ἀποφεύγουν τοὺς καϋμοὺς καὶ τὰ βάσανα οἱ γονεῖς· ποὺ ἦταν συνέπεια τῆς ἀνατροφῆς τῶν τέκνων σὲ συνθῆκες συνήθως ἀπόλυτης ἔνδειας.

Μόνο ποὺ ἡ Δανὴ «φόνισσα» ἔδωσε λόγο στὴν ἀνηλεὴ ἀνθρώπινη δικαιοσύνη. Καὶ πλήρωσε γιὰ τοὺς φόνους. Ἡ Δανὴ «φόνισσα», ἡ Ντάγκμπαρ Ὄβερμπι, ὡς γνήσιο τέκνο τῆς Ἑσπερίας, δὲν ἀναζήτησε καταφύγιο στὴν ἐλεητικὴ θεία δικαιοσύνη καὶ δέχτηκε ἀδιαμαρτύρητα σχεδὸν τὴν καταδικαστικὴ ἀπόφαση. Νὰ εἶχαν ἄραγε ὑπ’ ὄψιν τους ὁ σκηνοθέτης κι ὁ σεναριογράφος τῆς ταινίας ἀπὸ τὴ Δανία, κάποια μετάφραση τῆς «Φόνισσας» τοῦ Παπαδιαμάντη;

Ὁ στρατιώτης τῆς Σ.Σ.Ε. πῆρε τὸν μικρὸ τόμο, τὸν ὑπεξαίρεσε τρόπον τινά, τὸν ἔφερε στὸν θάλαμο, τὸν τοποθέτησε στὸ σακκίδιό του. Δὲν εἶχε διαβάσει ποτέ του τὴ «Φόνισσα». Ξεκίνησε καὶ συνέχισε ἡδονικῶς τὴν ἀνάγνωση. Ἄρχισε, ὅπως διαπιστώνεται ἀπὸ σημειώσεις του ‒συνήθως στὴν κάτω ᾤα τῶν σελίδων τοῦ βιβλίου‒ στὶς 19 Νοεμβρίου 1988 καὶ ὁλοκλήρωσε τὴν ἀνάγνωση –μαζὶ μὲ τὴν κριτικὴ βιογραφία τοῦ Ι. Ζερβοῦ γιὰ τὸν Α. Παπαδιαμάντη‒ στὶς 24 Νοε.1988. Γράφει σχετικὰ στὸ τέλος του Δ΄ Κεφαλαίου:

«19 Νοεμβρίου 1988 "Κόρμπος"».

Ὁλοκληρώνει δὲ τὴν ἀνάγνωση γράφοντας:

 «Late November, 24 Νοεμβρίου 1988».

Κατόπιν, τὰ βράδυα, ἐκτελώντας ὑπηρεσία ΑΜ στὴν Σ.Ε.Ε. διαβάζει καὶ τὸ «Ὄνειρο στὸ κῦμα». Τὸ Σάββατο 26 Νοεμβρίου ὁλοκληρώνει τὴν ἀνάγνωση τοῦ τόμου μὲ τὰ διηγήματα: «Ἡ φαρμακολύτρια» καὶ τὸ «Ὑπὸ τὴν βασιλικὴν δρῦν». Στὸ recto τοῦ ὀπισθοφύλλου ἔχει σχεδίασμα μὲ μελάνι ‒ζωγράφος γὰρ ὁ δεκανέας‒ ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία του στὸ στρατόπεδο τῆς Σ.Σ.Ε.

Τὸ λογοτεχνικὸ ταξίδι στὸν κόσμο τοῦ Παπαδιαμάντη τοῦ ἐφάνη ἀπολαυστικὸ· μὲ πλοηγὸ τὴν χάρη, τὴν ἀφηγηματικὴ δεινότητα τῆς μουσικῆς γλώσσας τοῦ Παπαδιαμάντη, ποὺ τόσο ξένη καὶ ταυτόχρονα οἰκεία φαίνεται, ποὺ ἐνδυναμώνει τὴ σχέση ἀναγνώστη καὶ συγγραφέα: μὲ νοήματα καὶ νοοτροπίες, ποὺ κέρδισαν τὴν καρδιὰ καὶ τὴν ψυχὴ τοῦ νέου ἀναγνώστη. Γνώρισε τὸν ἄγραφο νόμο τῆς θηλυκτονίας τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καὶ γενικότερα τὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τῶν γυναικῶν μέσα ἀπὸ τὸν λυρικὸ λόγο τοῦ Παπαδιαμάντη. Ἔνιωσε σὰν ἐπαρκὴς ἀναγνώστης τοῦ Παπαδιαμάντη, μὲ ὅλο τὸ ἀναγνωστικὸ πάθος στὸ ὁποῖο τὸν παρέσυρε ἡ μελέτη ἑνὸς μεγάλου διαχρονικοῦ λογοτεχνικοῦ ἔργου. Ὡς καλλιτέχνης, μὲ τὶς αἰσθητικὲς του δυνάμεις, κατάφερε, συμμετέχοντας, συμπάσχοντας μὲ τὸν συγγραφέα καὶ τοὺς ἥρωές του, νὰ συνομιλήσει μὲ ἕναν ὁλόκληρο κόσμο· μὲ μιὰ κοινωνία ἐντελῶς –μὲ τὴν ψυχολογικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου- ἀρχετυπική: βασιζόμενος στὴ δράση τῆς πρωταγωνίστριας τοῦ δράματος, στὶς βιοτικὲς περιστάσεις, στὰ πάθια τῆς αἰνιγματικῆς Φραγκογιαννοῦς, ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ θύματα τοῦ θεσμοῦ τῆς προίκας. Ἕνα ἔργο ἰδιοφυοῦς συλλήψεως, ἴσως τὸ πλέον ἄρτιο ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Παπαδιαμάντη, ποὺ ζωγράφισε ἀναγνωστικὰ τὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τοῦ καλλιτέχνη δεκανέα τῆς Σχολῆς Εὐελπίδων. Εἶχε δίκιο ὁ Γ. Ξενόπουλος, ὅταν στὰ 1904 ἔγραφε ὅτι «Ἡ Φόνισσα» ἦταν :

   «ἀριστούργημα [...] τὸ κάλλιστον τοῦ γονιμωτάτου συγγραφέως, καὶ κατὰ τὴν ταπεινήν μου γνώμην, τὸ ὡραιότερον μυθιστόρημα τῆς φιλολογίας μας»

Οἱ καιροὶ παρῆλθον, τὰ χρόνια πέρασαν σὰν νεράκι. Ὁ Γ. Κόρμπος, πολίτης πλέον καὶ ὄχι ὁπλίτης, δόκιμος καλλιτέχνης, διακονῶντας ταυτόχρονα τὴν Ἐκπαίδευση στὴν σωμαμτικὴ ἀγωγὴ τῶν μαθητῶν καὶ μαθητριῶν, βρέθηκε, μετὰ ἀπὸ 23 χρόνια, κτήτωρ ἀτομικοῦ καλλιτεχνικοῦ καὶ ἐκθεσιακοῦ χώρου. Θείᾳ οἰκονομίᾳ φαίνεται πὼς θέλησε τὸ 2011, τὰ 100 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμηση τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη νὰ τιμηθοῦν, σὲ συνεργασία μὲ τὴν τότε ἀκμάζουσα καλλιτεχνικὴ ὁμάδα «ΙΡΙΔΑ», σ’ αὐτὸν τὸν χῶρο, τὸν KORBOS GALLERY. Ἔκθεμα στὴν ἐκδήλωση ἦταν –πῶς ὄχι ἄλλωστε;‒ καὶ ἡ «Φόνισσα» του Ἐλευθερουδάκη, αὐτὴ τῆς Σ.Σ.Ε. Αὐτὴν ποὺ ὁ Γ. Κόρμπος γλύτωσε ἀπὸ τὸν διαμελισμὸ καὶ τὴν πυρά. Δὲν ἦταν ἄλλωστε σωστὸ καὶ πρέπον ἕνα ἔργο δημιουργίας ἑνὸς τέκνου τῆς καθ’ ἡμᾶς ὀρθοδόξου Ἀνατολῆς νὰ τύχει μεταχείρισης μιᾶς πρακτικῆς πού, σὲ παλαιότερους καιρούς, ἦταν ἀποδεκτὴ στὴν καθ’ ὑμᾶς Δύση· εἴτε αὐτὸ ἀφοροῦσε ἔντυπα εἴτε ἀνθρώπινα πλάσματα.

Ἡ «Φόνισσα» τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «Ἐλευθερουδάκης», ἔστω καὶ ἀράχητη, μὲ τὴ σωτήρια παρέμβαση τοῦ Γ. Κόρμπου, σώθηκε. Ὡς ἄλλος θαλασσόπληκτος βράχος τοῦ Ἁγίου Σώστη, ἔσωσε ἀπὸ τὸν ἀφανισμό, τὴν ἔντυπη «Φόνισσα» τοῦ 1930 καὶ τὴν προσέφερε ὡς δῶρο ἀναγνωστικὸ εἰς ἑαυτόν. Ἄλλωστε καὶ μόνο γιὰ τὴν κριτικὴ βιογραφία τοῦ Παπαδιαμάντη ἀπὸ τὸν Ἰ. Ζερβό, ἄξιζε νὰ σωθεῖ τὸ τομίδιο, στὸ ὁποῖο, μαζὶ μὲ τὴν «Φόνισσα», περιλαμβάνονται καὶ τρία ἀπὸ τὰ πλέον γνωστὰ διηγήματα τοῦ Παπαδιαμάντη: τὸ «Ὄνειρο στὸ κῦμα», «Ἡ φαρμακολύτρια» καὶ τὸ «Ὑπὸ τὴν βασιλικὴν δρῦν»· διηγήματα ποὺ παραπέμπουν σὲ αὐτὰ ποὺ ἀποκαλοῦνται καὶ ὡς «ἐρωτικὰ» διηγήματα τοῦ Παπαδιαμάντη. Ὁ ἐκ 256 σελίδων τόμος διακρατεῖ ἀπὸ πάσης ἀπόψεως αὐτὸ ποὺ ὀνομάζεται «Μαγεία τοῦ Παπαδιαμάντη» καὶ ἡ διάσωσή του ὑπενθυμίζει πὼς ὑπάρχει Θεὸς καὶ δὲν ἀφήνει, ὅταν Ἐκεῖνος τὸ κρίνει καὶ τὸ ἐπιτρέπει, νὰ χαθοῦν τὰ ἔργα Του· ἔργα ποὺ φυσικὰ ὑπαγορεύονται ἀπ’ Αὐτὸν στοὺς δημιουργούς τους.

Φίλος τις καὶ συναντιλήπτωρ, στὸν ὁποῖο κοινοποιήθηκε τὸ περιπετειῶδες χρονικὸ διάσωσης τῆς «Ἐλευθερουδάκειας» Φόνισσας, σοφά, μὰ πολὺ σοφά, ἀπάντησε λατινιστί:[2]

— «Habent sua fata libelli».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΠ.ΤΣΙΩΛΗΣ

* Πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὴν ἐφημερίδα Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας, φ. 1109, σ. 17-18.

 

---

[1] Ὁ Γιάννης Κόρμπος εἶναι καθηγητὴς Σωματικῆς Ἀγωγῆς στὴν Πρωτοβάθμια καὶ τὴ Μέση Ἐκπαίδευση, ἐνῶ ἐπίσης διακονεῖ τὶς Καλὲς Τέχνες ὡς ζωγράφος.

[2]. «Τὰ βιβλία ἔχουν τὴ δική τους μοίρα».