KOZANH, ΚΟΒΕΝΤΑΡEΙΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, 4 ΦΕΒΡ. 2023*

 

 «Μύρτις ... τὸ κορίτσι ποὺ γεννήθηκε δύο φορές»

Στὸ πλαίσιο τῶν ἑορταστικῶν ἐκδηλώσεων γιὰ τὰ 100 χρόνια λειτουργίας τῆς Κοβενταρείου Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Κοζάνης καὶ στὴν ἑνότητα Μύρτις... Πρόσωπο μὲ πρόσωπο μὲ τὸ παρελθόν, πραγματοποιήθηκε, στὶς 4 Φεβρ. 2023, στὸν χῶρο τοῦ ἀμφιθεάτρου τῆς Βιβλιοθήκης, ἡ 6^η ἐκδήλωση τῆς ἑνότητος μὲ τίτλο «Μύρτις ... τὸ κορίτσι ποὺ γεννήθηκε δύο φορές». Στὴν ἐκδήλωση ‒μετὰ τὴν προβολὴ τοῦ βραβευμένου ντοκιμαντὲρ τοῦ Νίκου Λουπάκη γιὰ τὴν Μύρτιδα‒ εἴχαμε τὴν τιμὴ νὰ μετέχουμε μὲ εἰσήγησή μας γιὰ τὸ ἔργο, ὡς πλαστουργοῦ τῆς Μύρτιδος, τοῦ καθηγητῆ Ὀρθοδοντικῆς τοῦ ΕΚΠΑ Μανώλη Παπαγρηγοράκη.

 

ΜΥΡΤΙΣ, ἡ ἄμοιρος ἀθηναία κορασίς

ἢ

Ὅταν ὁ Γόρδιος συνάντησε τὴ Μύρτιδα

 

 

 [...] κι ἡ ζητιανιὰ χαράζει τὸν ἁρμυρὸ σταυρὸ στὰ χέρια τ᾽ ἁπλωμένα,

Τοῦ λοιμικοῦ καιροῦ τοὺς δρόμους,

 Ἐκεῖ
ποὺ οἱ ἄνθρωποι δὲ χωρατεύουν μὲ στιχάκια παρὰ μονάχα θέλουν θαύματα καὶ θαύματα χειροπιαστά [...].

ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

 Ἡ συμμετοχή μου στὴ ἐκδήλωση «Μύρτις... τὸ κορίτσι ποὺ γεννήθηκε δύο φορές», μία παράλληλη ἐκδήλωση στὰ πλαίσια τοῦ ἑορτασμοῦ γιὰ τὰ ἑκατὸ χρόνια λειτουργίας τῆς Κοβενταρείου Βιβλιοθήκης τῆς Κοζάνης, δὲν παραπέμπει ἢ μᾶλλον δὲν αἰτιολογεῖται ἀπὸ κάποια ἐπιστημονική μου ἰδιότητα ἢ κάποιες ἀνάλογες ἀκαδημαϊκὲς περγαμηνές. Ἡ μετοχή μου στὸ γεγονὸς ὀφείλεται κυρίως στὴν ἰδιαίτερα τιμητικὴ ἰδιότητά μου ὡς παλαιοῦ, ἐκ τῶν πρώτων μάλιστα, φοιτητῆ τοῦ καθηγητῆ τῆς Ὀρθοδοντικῆς Μανώλη Παπαγρηγοράκη, περὶ τὸ 1980.

Ἔκτοτε, ἀπὸ τὸ 1982 περίπου, γιὰ ἄδηλους λόγους, δὲν ὑπῆρξε κάποια συνάντηση ἢ ἐπαφὴ μὲ τὸν καθηγητὴ Μανώλη Παπαγρηγοράκη, μὲ τὸν ὁποῖο τὴν ἐποχὴ τῆς φοίτησης μου εἴχαμε πολὺ ἀγαθὲς σχέσεις καὶ ἀπὸ τότε εἶχα ἰδεῖ, χωρὶς νὰ διαθέτω κάποιου εἴδους προορατικὸ χάρισμα, ὅτι χαρίσματα ἐπιστημονικὰ ἀλλὰ καὶ γενικότερης πνευματικῆς συγκρότησης ‒συνοδευμένα μὲ τὶς ἀνάλογες ἀνησυχίες‒ εἶχε αὐτὸς ὁ ἴδιος ὁ Μανώλης Παπαγρηγοράκης. Βασιζόμενος σ’ αὐτὰ τὰ χαρίσματα θὰ μποροῦσε κάποιος εὔκολα νὰ μαντέψει πὼς ἡ πορεία του θὰ ἦταν λαμπρὴ σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς. Ἔτσι, ἡ περίπτωση τῆς "γέννησης" τῆς Μύρτιδος δὲν ἀποτέλεσε  προσωπικὴ ἔκπληξη ἀλλὰ ἀναμενόμενη ἐξέλιξη.

Ἡ συνάντηση μὲ ἕνα πρόσωπο, μὲ τὸ ὁποῖο ἔχεις συνδεθεῖ μαζί του στὰ χρόνια τῆς νεότητός σου, σαράντα καὶ πλέον χρόνια μετὰ τὴν τελευταία συνάντηση μαζί του, δὲν εἶναι κάτι σύνηθες. Ὅταν αὐτὸ δὲ γίνεται στὴν περίπτωση τοῦ Μανώλη Παπαγρηγοράκη τοῦ καλοῦ καθηγητή μου τῆς Ὀρθοδοντικῆς στὸ ΕΚΠΑ, καὶ μὲ τὸν τρόπο καὶ τὴν ἀφορμὴ ποὺ γίνεται, μὲ τὴν ἀνάπλαση τῆς Μύρτιδος δηλ., τὸ ἀνάγει στὰ ὅρια θεϊκοῦ θαύματος.

Βέβαια, σ’ αὐτὸ βοήθησαν τὸν Θεὸ καὶ τὰ λεγόμενα μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης, τὰ ὁποῖα ἂν καὶ τόσο συκοφαντημένα –σὲ πολλὲς περιπτώσεις δικαίως‒ ἐν τούτοις γιὰ τὴν νέα ἐπαναγνωριμία μου μὲ τὸν Μανώλη Παπαγρηγοράκη ἡ συνδρομή τους ἦταν ἄκρως εὐεργετική!

Ὅμως, τὸ θαῦμα συνεχίστηκε καὶ λαμβάνει χώραν τώρα στὴν πόλη τῆς Κοζάνης, μὲ τὴν ὁποία συνδέομαι κυρίως λόγω τῶν Ἀγράφων, ‒τόπο τῆς ἰδιαίτερης καταγωγῆς  μου‒ μὲ πολλοὺς τρόπους καὶ δρόμους. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 17^ου αἰ. ἔποικοι ἐξ Ἀγράφων ἐγκαταστάθηκαν στὴν Κοζάνη μὲ ἰδιαίτερη μάλιστα συνοικία τὰ «Ἀγραφιώτικα». Ἕνας σπουδαῖος Κοζανίτης παιδαγωγὸς τοῦ 19ου αἰώνα καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 20^ου, ἀφιερωτὴς βιβλίων στὴν Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη, ὁ Ζήσης Ἀγραφιώτης, εἶχε καταγωγή, ὅπως μαρτυρεῖ καὶ τὸ ἐπώνυμό του, ἀπὸ τὰ μέρη μας, τὰ ἱστορικὰ Ἄγραφα. Ἐπίσης, στὴν Κοβεντάρειο σώζεται ἕνα χειρόγραφο σπάνιο καὶ σπουδαῖο γιὰ ἐμᾶς ποὺ ἔχουμε καταγωγὴ ἀπὸ τὰ Ἄγραφα τῆς Εὐρυτανίας, γραμμένο στὰ 1675 ἀπὸ τὸν ἀγραφιώτη λόγιο Ἀναστάσιο Γόρδιο (1654-1729) στὰ Μ. Βραγγιανὰ τῶν Ἀγράφων, τὴν ἰδιαίτερη πατρίδα του καὶ δική μου πατρίδα, τὸ ὁποῖο περιλαμβάνει σχόλια τοῦ Θεόφιλου Κορυδαλλέα στὴ Λογικὴ τοῦ Ἀριστοτέλους ἀπὸ μαθήματα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη, διδασκάλου τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου στὴ Σχολὴ τῆς Γούβας τῶν Ἀγράφων.

Ἔτσι, τὸ χέρι τοῦ Γορδίου ‒ἀπὸ ἕναν ἄλλο αἰῶνα, τὸν 17^ο μ.Χ.‒ συναντᾶ γιὰ λίγες ἑβδομαδες τὴν Μύρτιδα τοῦ 5^ου π. Χ. αἰῶνος στὸν ἴδιο χῶρο, στὴν φιλόξενη  Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη. Ἄλλωστε, ὁ Γόρδιος, ὅπως φανερώνει ἡ Ἀλληλογραφία του, εἶχε ἰατρικὲς γνώσεις ἀπὸ τὴν φοίτησή του στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Πάδοβας καὶ ὅπως προκύπτει ‒πάλι ἀπὸ τὴν Ἀλληλογραφία του‒ στὴν πορεία τῆς ζωῆς του ἦλθε πολλὲς φορὲς ἀντιμέτωπος μὲ λοιμοὺς ὅπως αὐτὸς τῆς ἐποχῆς τοῦ 5^ου π. Χ. αἰῶνος στὴν Ἀθήνα: ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἔχασε τὴ ζωή της ἡ ἄμοιρος κορασίς, ἡ Μύρτις. Γράφει ὁ Γόρδιος, γιὰ παράδειγμα, ἀπὸ τὸ Αἰτωλικὸ στὰ 1699:

 

«Λοιμικὸν νόσημα κατέχει τὴν ἁμαξιτὴν ὅλην. Ἐτελεύτησεν ὁ Δημητράκης τὸ παιδίον τῆς Ἀγγέλως. Ἀποθνήσκουσιν συχνοὶ καθ’ ἡμέραν».

Κῶδ. 76,
Δημοτικὴ Βιβλιοθήκη 
τῆς Κοζάνης,
χφ. Ἀναστασίου Γορδίου

 

Τὸ χειρόγραφο τοῦ Γορδίου θὰ μείνει παντοτινὰ στὴν Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη τῆς Κοζάνης. Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἕνας Κοζανίτης, ὁ νῦν διευθυντὴς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ὁ Χαρίτων Καρανάσιος, μᾶς χάρισε ‒μαζὶ μὲ τὴν πολύτιμη φιλία του‒ μετὰ ἀπὸ κοπιώδη ἔρευνα μιᾶς δεκαετίας καὶ πλέον, τὸ ὀγκῶδες δίτομο ἔργο τῆς κριτικῆς καὶ σχολιασμένης ἔκδοσης τῆς ἐπιστολογραφίας τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου, τοῦ μοναδικοῦ αὐτοῦ λογίου τῆς Τουρκοκρατίας. Ἀπὸ τὴ σχέση αὐτὴ προέκυψαν οἱ πολλὲς ἐπισκέψεις στὴν Κοζάνη, ἡ συμμετοχὴ σὲ συνέδρια καὶ ἐκδηλώσεις τῆς ΕΔΥΜΜΕ (=Ἑπαιρεία Δυτικομακεδονικῶν Μελετῶν), ἀκόμη καὶ στὰ ὅμορα Γρεβενὰ τῆς Δυτ. Μακεδονίας, ὅπου κι ἐκεῖ λειτουργεῖ ἄλλο φιλαγραφιώτικο στέκι, τὰ Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας τοῦ καλοῦ ἐπίσης στενοῦ φίλου μας, Ἀντώνη Παπαβασιλείου.

Τὸ πρόσωπο τῆς Μύρτιδος βρῆκε, γιὰ κάποιο χρονικὸ διάστημα, φιλόξενη στέγη  στὴν Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη. Ἄραγε ἡ Μύρτις νὰ μελετᾶ Ἀριστοτέλη καὶ Πλάτωνα; Μήπως ἀναζητεῖ τὸν Σουίδα; Μπορεῖ πάντως νὰ ἱκανοποιήσει τὴν ἀναζήτησή της στὴ Βιβλιόθηκη  τοῦ Ζήση Ἀγραφιώτη, τὴν ὁποία δώρησε στὴν Κοβεντάρειο· δωρεὰ τοῦ Κοζανίτη παιδαγωγοῦ ποὺ μεγαλούργησε ὡς ἐκπαιδευτικὸς στὸ Πειραιᾶ, στὸ ἱστορικὸ Πόρτο Λεόνε

. Ἡ Μύρτις θὰ συνεχίσει τὸ ταξείδι της σ’ ἄλλους τόπους, σὲ ἄλλα μέρη: νὰ γοητεύσει κι ἄλλους, νὰ παραμυθήσει κι  ἄλλες παιδικὲς ψυχές.

Καὶ τώρα ἔρχεται ἡ ἀναπάντεχη συνάντηση μὲ τὸν Μανώλη Παπαγρηγοράκη ἐδῶ στὴν Κοζάνη τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας καὶ στὴν ἱστορικὴ Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη μὲ τὸ σύγχρονο ἐμβληματικὸ περίβλημά της, ποὺ ἑορτάζει τὰ ἑκατόχρονα λειτουργίας της καὶ ὅπου φιλοξενεῖται ἡ ἐπιστημονικὴ-ἐρευνητικὴ θυγατέρα τοῦ Μαν. Παπαγρηγοράκη, ἡ Μύρτις. Μιὰ ἀνακάλυψη ἐπιστημονικὴ ποὺ βασίστηκε στὴν ἱκανότητα, τὸν μόχθο, τὸν ἐνθουσιασμὸ καὶ τὸ ἐρευνητικὸ πάθος τοῦ καθηγητὴ τῆς Ὀρθοδοντικῆς, ὁ ὁποῖος ἔχει τὴν ἰδιότητα νὰ σκέπτεται καὶ νὰ βλέπει μὲ κλειστὰ μάτια. Μὲ τὴ μνήμη. Νὰ ἀνακαλύπτει τὸ ἀνθρώπινο σχῆμα ὄχι ἐπειδὴ αὐτὸ τοῦ παραδίδεται ἀλλὰ ἐπειδὴ λατρεύει τὴν ἀναζήτηση· λατρεύει νὰ ξεδιψάσει περισσότερο, ὄχι ἀπὸ τὸ νερὸ μιᾶς πηγῆς ἀλλὰ ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν δίψα. Ὅπως λέει καὶ ὁ Μπρέχτ:

 

«θὰ πρέπει νὰ φανταστοῦμε κάποιον ποὺ προσέρχεται νὰ ἀκούσει τὰ χάλκινα πνευστὰ μιᾶς ὀρχήστρας ὄχι ἐπειδὴ τὸν ἐνδιαφέρει ἡ μουσικὴ ἀλλὰ ἐπειδὴ χρειάζεται καὶ ἀναζητᾶ χαλκό»

Τὸ μπρεχτικὸ αὐτὸ παράθεμα χρησιμοποιεῖ ἕνας ἄλλος μαθητὴς τοῦ κ. Παπαγρηγοράκη ὁ Γιῶργος Κοροπούλης, τὸν ὁποῖο τελικὰ τὸν κέρδισε ἡ τέχνη τῆς ποίησης καὶ ὄχι ἡ Ὀδοντιατρική, στὴν ὡραία ραδιοφωνική του ἐκπομπή, «Στοιχεῖα γιὰ τὴν ἀγορὰ χαλκοῦ», στὸ Τρίτο Πρόγραμμα τῆς ΕΡΑ.

Ἡ δραστηριότητα αὐτὴ τοῦ Μανώλη Παπαγρηγοράκη, ποὺ προϋποθέτει γνώση, μάθηση, ἱκανότητα, σοφία ἀλλὰ καὶ ἀντοχὴ στὶς ποικίλες καὶ ποικιλώνυμες ἀντιξοότητες θὰ ἦταν ἄδικος καὶ μάταιος κόπος ἂν δὲν ἀπευθυνόταν σὲ ἕνα εὐρύτερο κοινὸ καὶ δὲν ἀγκάλιαζε μὲ ἀγάπη καὶ ἀδελφότητα τὸν συνάνθρωπο, τοὺς νέους ἀνθρώπους, τὰ παιδιά, καὶ ἰδιαίτερα τὰ πιὸ ἀναγκεμένα ἐξ αὐτῶν. Παιδὶ ἄλλωστε εἶναι ἡ Μύρτιδα. Καὶ τὰ παιδιὰ γοητεύονται ἰδιαίτερα ἀπὸ τὴ γνωριμία μὲ ἕνα παιδὶ τοῦ 5^ου αἰ., ποὺ πιθανώτατα ἔπαιζε κοντὰ στοὺς πρόποδες τοῦ ἱεροῦ βράχου τῆς Ἀκρόπολης μὲ ἄλλα παιδιὰ τῆς ἐποχῆς βλέποντας, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, τὴν ἀνέγερση τῶν οἰκοδομημάτων γιὰ τὴ δημιουργία τῆς ἱστορικῆς Ἀκροπόλεως τῶν Ἀθηνῶν.  

Μὲ βάση τὰ παραπάνω θὰ διατυπώσω κάποιες σκέψεις καὶ χωρὶς ἐπιστημονικὴ σκευὴ θὰ βοσκήσω σὲ λιβάδια θεωριῶν καὶ σκέψεων γεμᾶτα ἀπὸ λαμπερῆ γενικότητα. Μὲ βοηθεῖ καὶ τὸ γεγονὸς πὼς ὅταν γράφει κανείς, ἀκόμη κι ὅταν πληκτρολογεῖ στὸν ὑπολογιστή, οἱ σκέψεις καὶ οἱ ἰδέες τρέχουν πιὸ ἄνετα σ’ αὐτὰ τὰ χνάρια τῆς πορείας τοῦ Μανώλη Παπαγρηγοράκη: γιὰ νὰ μετατρέψει τὸ ἐφήμερο, ὅπως ἕνα ἄσημο ταφικὸ εὕρημα 2.500 ἐτῶν, σὲ αἰωνιότητα καὶ νὰ πραγματοποιήσει ‒μέσα ἀπὸ μιὰ πορεία πέραν τῶν 30 ἐτῶν‒ τὴν παράλληλη μὲ τὴν ἐπιστημονικὴ δραστηριότητά του ἔρευνα, ποὺ ἔχει λάβει πανευρωπαϊκὴ ἀλλὰ καὶ παγκόσμια διάσταση καὶ ταυτότητα.

 Ὁ δημιουργὸς τῆς Μύρτιδος δὲν ἄφησε στὸ χῶμα τὸ νέο κορίτσι ποὺ πέθανε ἀπὸ τὸν λοιμὸ καὶ τὸ παρέσυρε τὸ ρεῦμα τοῦ χρόνου. Ἕναν λοιμὸ τὸν αἰτιολογικὸ παράγοντα τοῦ ὁποίου ἐντόπισε ἡ ἐρευνητικὴ μαστοριὰ τοῦ Μαν. Παπαγρηγοράκη καὶ τῶν συμπλωτήρων του.

 — salmonella enterika typhi ἀνακοίνωσε ἡ ἐρευνητικὴ ὁμάδα. Αὐτὴ ἦταν ἡ αἰτία ποὺ ἐπέφερε θημωνιὲς ἀνθρώπινου θερισμοῦ στὴν Ἀθήνα τοῦ 5^ου αἰ.

Ὁ πολφὸς τῶν δοντιῶν τῆς Μύρτιδας ‒καὶ τῶν ἄλλων θυμάτων τοῦ λοιμοῦ τοῦ 5^ου π.Χ. αἰ.‒ εἶχε κρατήσει ἀνέπαφα τὰ γενετικὰ χαρακτηριστικά της ἀλλὰ καὶ τοῦ λοιμογόνου παράγοντα ποὺ τῆς ἀφαίρεσε τὴ ζωή. Ὁ κ. Παπαγρηγοράκης θεώρησε ὡς χρέος του, ἡ νέα ποὺ πέθανε νὰ θελήσει νὰ ἀναστηθεῖ, γιατὶ ἔτσι ἡ ἴδια ἡ ζωὴ μένει δικαιολογημένη. Μὲ τὴν ἀνάπλαση εἶδε τὸ πρόσωπο τῆς νέας νὰ γεννιέται μέσα ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ σῶμα της: ἀπὸ τὰ ἴχνη τῆς ἐπιγείου ζωῆς της, ἀπὸ ὅ,τι δὲν μετεβλήθη σὲ χῶμα. Στὸ κομμάτι αὐτὸ ποὺ ἔζησε πέρα ἀπ’ τὸν χρόνο ἔδωσε μὲ πλαστουγὲς ἐνέργειες ἕνα εἶδος ζωῆς καὶ ἐπιγείου ὁμοιότητος στὴν ἑνδεκάχρονη Μύρτιδα. Ἡ ἄδολη φωνὴ τῆς Μύρτιδος μὲ τὸ μικρὸ ὀρθοδοντικὸ πρόβημα φιλοδοξεῖ νὰ γίνει πηγὴ ἔμπνευσης ποὺ θὰ ἐπηρεάσει τὰ ἑπόμενα χρόνια, τὶς ἐπόμενες ἑκατοντακοετηρίδες, τὴν ἑπόμενη χιλιετία.

Τὸ χάσμα μὲ τὴν αἰωνιότητα, ποὺ δημιούργησε ἡ ἀπώλεια τῆς ἐδῶ ζωῆς τῆς Μύρτιδος, προσπάθησε νὰ τὸ γεφυρώσει μὲ κάτι ἁπτὸ καὶ ὁρατό: μὲ τὶς ἐπιστημονικὲς χαρισματικὲς ἐνέργειες καὶ σκέψεις τοῦ ἰδίου καὶ τῶν συνεργατῶν του, οἱ ὁποῖοι ἀνέλαβαν νὰ φέρουν εἰς πέρας αὐτὴν τὴν λαμπρὴ ἰδέα, τὸ τολμηρὸ καὶ φιλόδοξο αὐτὸ σχέδιο καὶ ἐγχείρημα τῆς μορφολογικῆς ἀνάπλασης ἑνὸς κοριτσιοῦ τοῦ 5^ου αἰῶνος, μὲ τὴν ὑπέρβαση τῶν ὁρίων τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας καὶ τῆς καλλιτεχνικῆς δημιουργίας. Ἕνα ἐγχείρημα ποὺ φαίνεται ἐκ τῶν ὑστέρων ὅτι δικαιώθηκε· ἰδιαίτερα μὲ τὴν παγκόσμια διάσταση ποὺ ἔλαβε τὸ θέμα τῆς Μύρτιδος.

Ἔτσι, ἡ Μύρτιδα, μὲ τὶς ὡς εὔχυμα ροδάκινα χνοώδεις παρειές της, μποροῦμε νὰ εἰποῦμε πὼς εἶναι οὐσιαστικὰ χωρὶς ἡλικία, πὼς ζεῖ μετὰ θάνατον: λὲς καὶ ἕνα πρόγραμμα ἀπὸ τὸν ὑπολογιστὴ Ἑνὸς ἀόρατου Δημιουργοῦ ἔδωσε ἕναν ἄλλο τρόπο μετὰ θάνατον ὕπαρξης αὐτοῦ τοῦ κοριτσιοῦ, ὡς μιὰ παραλλαγὴ αὐτοῦ ποὺ ἔζησε στὴ  ζωή. Ἕνα εἶδος ποιητικῆς καὶ μὲ νοσταλγικὴ διάθεση ἔκφρασης τῆς ζωῆς, μὲ βλέμματα κατὰ χιλιάδες νὰ τὴν διαπερνοῦν σὰν μιὰ εἰκόνα ζωῆς, ἡ ὁποία θὰ ἔχει τὴ μορφὴ ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ καὶ ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ θὰ μπορεῖ νὰ ἀναπλασθεῖ ὡς ψηλαφητὴ εἰκόνα.

Ἴσως, ὁ ἰδιαίτερος αὐτὸς τρόπος ἀναγέννησης τῆς Μύρτιδος, ἀπὸ ἕνα ὁρισμένο κομμάτι τοῦ ἑαυτοῦ της, νὰ παραπέμπει καὶ στὴν ἀνάγκη ὅλων μας νὰ ἐπιδιώκουμε, νὰ ἀναζητοῦμε τοὺς τρόπους νὰ ζοῦμε πέρα ἀπὸ τὸν χρόνο, ἂν εἶναι δυνατὸν χωρὶς ἡλικία, στὸν ἄχρονο χρόνο ἑνὸς συνεχοῦς παρόντος.

Ἡ Μύρτιδα, ἡ ἀθηναία κόρη, ἔστω καὶ μὲ ἄλλο ὄνομα ἀπὸ τὸ ‘‘βαπτιστικό’’ της, ἔτυχε μιᾶς ἀθανασίας ἰδιότυπης, ποὺ δὲν τὴν ἐπιδίωξε ἡ ἴδια, ἀλλὰ ἦταν προϊὸν τοῦ γεγονότος ὅτι ἐνῶ γιὰ κακή της τύχη ἔφυγε ἀπὸ τὴν ζωὴ νέο κορίτσι, προέφηβη ἀκόμη, ἀπὸ τὸν λοιμὸ τοῦ 5^ου π.Χ. αἰ.  ‒ἡ νύχτα τοῦ θανάτου μπορεῖ νὰ κάλυψε γιὰ πάντα τὰ μάτια της‒ εἶχε τὴν «ἀγαθὴ τύχη» νὰ βρεθεῖ σὲ καλὴ κατάσταση τὸ κρανίο μὲ τὰ δόντια της, νεογιλὰ καὶ μόνιμα, καὶ τὴν ἀκόμη μεγαλύτερη τύχη νὰ βρεθεῖ ἕνας ἐπιστήμων μὲ τὰ ἐνδιαφέροντα τοῦ κ. Παπαγρηγοράκη, ποὺ ἀνέστησε ἢ πιὸ σωστὰ ἀναπαράστησε μοναδικὰ τὴν Μύρτιδα, παντρεύοντας πολλὲς τέχνες, ὅπως τὴν Ἰατρικὴ, τὴν Ἀρχαιολογία, τὴν Ἱστορία, τὶς εἰκαστικὲς τέχνες: εὐασθητοποιώντας σὺν τοῖς ἄλλοις καὶ τὸ κοινωνικὸ αἴτημα τῆς φροντίδας τῶν παιδιῶν καὶ κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν ἀπάλειψη τῆς παιδικῆς θνησιμότητας καὶ τῆς βελτίωσης τῶν συνθηκῶν διαβίωσης τοῦ παιδικοῦ πληθυσμοῦ. Ὁ λοιμὸς μπορεῖ νὰ ἔθεσε τέλος στὴν ἐπίγεια ζωὴ τῆς μικρῆς Μύρτιδος, ἡ ‘‘δρεπανηφόρος’’ salmonella enterica typhi μπορεῖ νὰ εἶχε ἀσκήσει τὸ δρέπανό της στὴν κοπὴ τῆς ζωῆς τοῦ ἀθώου αὐτοῦ πλάσματος, τῆς ἁβρᾶς Μύρτιδος, ἀλλὰ δὲν ὑπολόγισε τὸν Μανώλη Παπαγρηγοράκη. Οὔτε ὁ θάνατος, οὔτε ἡ ἀθανασία λοιπὸν εἶναι ‒εὐτυχῶς ἀκόμη‒ προβλέψιμα.

Ὁ Μανώλης Παπαγρηγοράκης, τολμητίας ἐρευνητικός, μὲ τόλμη ποὺ νικοῦσε ἀκόμη καὶ τὴ φρόνηση, ἔκανε ἕνα δῶρο ἀπὸ ἀγάπη γιὰ τὴν ἐπιστήμη ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν κοινωνία ταυτόχρονα. Εἶναι σὰν νὰ προσέφερε ἕνα μέρος ἀπὸ τὸν ἑαυτό του ἕνα κομμάτι τῆς καρδιᾶς του σὲ ἕνα μέρος τῆς Ἱστορίας. Ἡ δημιουργία του ξεπέρασε τὸν ἑαυτό της καὶ τὸν χρόνο ἔστω καὶ μὲ αὐτὸν τὸν ξεχωριστὸ τρόπο. Ἄλλωστε αὐτοὶ ποὺ δημιουργοῦν, ὅπως ὁ Μανώλης  Παπαγρηγοράκης καὶ ἡ ὁμάδα του, ἀντιπροσωπεύουν καὶ προσφέρουν πολλὰ περισσότερα στὶς κοινωνίες, παρὰ οἱ ὅποιες ἐξουσίες ἢ πολιτικὲς ἰδεολογίες καὶ πρακτικές. Τὰ ἔργα τους εἶναι ἀθάνατα, ὄχι οἱ πόλεμοι οὔτε οἱ δεξιώσεις τῶν ποικιλωνύμων ἐπωνύμων. Ἀναπλάθοντας τὸ χθὲς ἐμπλούτισαν μὲ τὴν ἔρευνά τους μοναδικὰ τὸ σήμερα καὶ τὸ αὔριο καὶ ἔφεραν τὴν ἔρευνα κοντὰ σὲ εὐρύτερα κοινωνικὰ στρώματα. 

Τὸ νέο βαπτιστικό της ὄνομα, τὸ Μύρτις, μὲ τὸ ὁποῖο τὴν γνωρίσαμε, θὰ τὸ φέρει πλέον καὶ θὰ τὴν ἀκολουθεῖ καὶ θὰ τὴν κατευθύνει στὴ νέα "ζωή της", ἡ ὁποία εἶναι ἕνα εἶδος ζωῆς σὲ ράγες ὅπου θὰ μεταμορφώνεται σὲ κάτι σὰν κρήνη, σὰν πηγὴ ποὺ θὰ ἀναβλύζει ζῶντα ὕδατα ἀνθρωπισμοῦ. Τὰ βλέφαρα ἀπὸ τὰ καστανά της μάτια δὲν θὰ τὰ ὑγραίνουν πλέον δάκρυα χαρᾶς ἢ λύπης, οὔτε ξανάνοιξαν ἀναπλασμένα γιὰ νὰ ἰδοῦν· ἀλλὰ γιὰ νὰ τὰ ἰδοῦν ἄλλα μάτια καὶ νὰ ὑγρανθοῦν ἀπὸ συγκίνηση ἄλλα βλέφαρα καὶ βλέμματα, νὰ περιβραχοῦν ἄλλοι ἐσωτερικοὶ καὶ ἐξωτερικοὶ ὀφθαλμικοὶ χιτῶνες.

Ἡ Μύρτις ἢ ἐπὶ τὸ ὀρθώτερον Μυρτὶς δὲν εἶναι τυχαία –νομίζω‒ θηλυκοῦ γένους. Εἶναι ταυτόχρονα μητέρα καὶ κόρη. Γεννᾶ συνεχῶς ἱστορίες, περιπέτειες, ἐπεισόδια, συνάξεις ὅπως ἡ σημερινή, ἀλλὰ καὶ γεννιέται ἀπὸ τὶς ἐπιστημονικὲς καὶ ἀνθρωπιστικὲς ἀρετὲς καὶ πρωτοβουλίες μορφῶν τῆς Ἐπιστήμης, τῶν Γραμμάτων καὶ τῶν Τεχνῶν ὅπως αὐτὲς τῆς ὁμάδας ποὺ ἀνάπλασε μὲ ὁμολογουμένως πρωτοποριακὸ τρόπο τὴν Μύρτιδα· καὶ συνεχίζει μὲ τὴν Αὐγὴ καὶ τὴν Ἡδύλη.

Τὸ πνεῦμα λοιπόν, ἀκόμη καὶ τὸ ἐπιστημονικό, εἶναι ἰδιαίτερα ἀνθεκτικὸ ‒ἕως καὶ ἀθάνατο‒ στὸν χρόνο. Ἀποτρίβει τὴν πέτρα καὶ σκαλίζει ἀκόμη καὶ τὸν βράχο· ἀνασταίνει, ἀναπλάθει, ἀναπαριστᾶ σώματα ἀπὸ λείψανα ζωῆς ἐνταφιασμένα στὴν ἀκρογιαλιὰ μιᾶς ἀτέρμονης θάλασσας, σὰν δεύτερες ἐκβλαστήσεις, σὰν ἀπολήξεις μιᾶς ἄλλοιώτικης ζωῆς, ποὺ ἀπαντᾶ σὲ ὑπαρξιακὲς ἀνησυχίες ἀλλὰ καὶ σὲ ἐρωτήματα γιὰ τὴν ἐξελικτικὴ πορεία –στὴν διαδρομὴ τοῦ χρόνου‒ τῶν ἀνθρωπολογικῶν χαρακτηριστικῶν  στὸν Ἑλλαδικὸ χῶρο.

Οἱ σκέψεις αὐτές, γιὰ τὴν ἀκρίβεια, δὲν εἶναι ἐντελῶς δικές μου. Ἄλλωστε εἶναι γνωστὸν πὼς δὲν ὑφίσταται παρθενογένεση. Εἶναι ἕνα εἶδος ἀνάπλασης ὅπως αὐτὴ τῆς Μύρτιδος. Μὲ ἕναν τρόπο τὶς ἁλίευσα ἐντός μου ἀπὸ σκέψεις καὶ ἰδέες ποὺ γεννήθηκαν καὶ ἀναπλάστηκαν μέσα μου ἀπὸ τὴν ἀνάγνωση δύο λογοτεχνικῶν ἔργων τὰ ὁποῖα, κατ’ ἐμὲ πάντα, κατὰ τὴν ταπεινή μου γνώμη, συνδέονται, ἐμμέσως, μὲ τὸ ζήτημα τῆς "γέννησης" τῆς νεαρῆς Μύρτιδος. Μεγάλα κατὰ γενικὴ ὁμολογία λογοτεχνικὰ ἔργα: ἕνα ἀπὸ τὴν παγκόσμια λογοτεχνία, Ἡ ἀθανασία τοῦ Μίλαν Κούντερα καὶ ἕνα τῆς ἡμεδαπῆς λογοτεχνίας, Ὁ Πεθαμένος καὶ ἡ Ἀνάσταση τοῦ Νίκου Γαβριὴλ Πεντζίκη.

Μιᾶς καὶ βρισκόμαστε στὸν χῶρο τῆς λογοτεχνίας ἐνδιαφέρον συνειρμὸς μὲ τὴν Μύρτιδα μπορεῖ νὰ γίνει μὲ ἕνα ἀπὸ τὰ ὡραιότερα καὶ δημοφιλέστερα ἀπὸ τὰ διηγήματα τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, «Τὰ τραγούδια τοῦ Θεοῦ». Ἡ ἡρωΐδα τοῦ διηγήματος, ἡ μικρὰ Κούλα, ἡ κατὰ κόσμον Ἀγγελικὴ Μπούκη, ἡ ροδίνη και καστανή, ἡ ἄκακος μικρὰ κόρη, βρίσκει τὸν θάνατο ἑνδεκαετὴς οὖσα ὅπως καὶ ἡ Μύρτιδα, μᾶλλον, κατὰ τοὺς ἰατρούς, ἀπὸ τυφοειδῆ πυρετό, ὅπως καὶ ἡ Μύρτιδα, ἐνῶ ζοῦσε κοντὰ στὴν Ἀκρόπολη, κοντὰ στὸν ἅγιο Ἐλισσαῖο, στὴν Πλάκα  ὅπως καὶ ἡ Μύρτιδα:

 

« Ἡ μικρὰ Κούλα, ἥτις ἦγε τώρα τὸ ἑνδέκατον ἔτος τῆς ἡλικίας της, ἦτον ἄρρωστη βαριά! Εἶχε δέκα ἡμέρας στὸ κρεβάτι, κι ὁ ἰατρὸς εἶπεν ὅτι ἦτο κακὸς πυρετός, ἴσως τυφοειδοῦς φύσεως. [...]  Μετὰ τρεῖς ἡμέρας τὴν προεπέμπομεν εἰς τὸν τάφον....»

 

Ὁ τάφος δὲν ἦταν ὁμαδικός· ἦταν ὅμως στὰ ἴδια χώματα, αὐτὰ τῆς Ἀττικῆς γῆς.

Ἡ μικρὰ Κούλα, ἡ Ἀγγελικὴ Μπούκη,
 ὑπαρκὴ ἡρωϊδα τοῦ διηγήματος
 "Τὰ τραγούδια τοῦ Θεοῦ"
τοῦ Ἀλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
 μὲ τὴν μητἐρα της Πολυξένη.

Γιὰ τὴν ἑνδεκαετῆ Ἀγγελικούλα, ‒μιὰ τρόπον τινὰ προτύπωση τῆς Μύρτιδος‒ γράφει ὁ  Παῦλος Νιρβάνας:

«Ἐγὼ βλέπω εἰς τὸ πάνθεον τῶν γυναικῶν τοῦ Παπαδιαμάντη, τὸ γοητευτικὸν καὶ πλούσιον πάνθεον νὰ εἰσέχεται ἀκόμη ἕνα ἀγγελικὸν πλάσμα, μιὰ λευκὴ ἀκόμη ὀπτασία, ἡ ἄμοιρη Ἀγγελικούλα, ἡ Ἀγγελικούλα ἡ ἐρωτευμένη μὲ τὰ τραγούδια τοῦ Θεοῦ, τὰ τραγούδια ποὺ τὴν ἀνέβασαν ὡς πτερὰ ἀγγέλων εἰς τοὺς οὐρανούς»

Γιὰ τὴν ἑνδεκαετῆ Μύρτιδα, παραλλάσσοντας τὸν Νιρβάνα, θὰ ἦταν κοντὰ στὴν πραγματικότητα νὰ γραφεῖ ὅτι:

«Ἐγὼ βλέπω εἰς τὸ πάνθεον τῶν γυναικῶν τοῦ Μανώλη Παπαγρηγοράκη, τὸ γοητευτικὸν καὶ πλούσιον πάνθεον νὰ εἰσέρχεται ἀκόμη ἕνα ἀγγελικὸν πλάσμα, μιὰ λευκὴ ἀκόμη ὀπτασία, ἡ ἄμοιρη Μύρτις, ἡ Μύρτις ἡ κτυπημένη ἀπὸ τὴν salmonella enterika typhi, καὶ τὰ θρηνητικὰ τραγούδια τῆς μητέρας της τὴν ἀνέβασαν ὡς πτερὰ ἀγγέλων εἰς τοὺς οὐρανούς»      

Εὐχαριστίες πολλὲς στὸν κ. Μανώλη Παπαγρηροράκη γιὰ ὅλα: γιὰ τὰ παρελθόντα, γιὰ τὰ παρόντα, ἀκόμη καὶ γιὰ τὰ μέλλοντα κι ἂς δὲν τὰ ζήσαμε ἀκόμη. Τὰ φανταζόμαστε ὅμως καὶ τὰ ἀναπλάθουμε μὲ τὴ φαντασία μας.

Λέγεται πὼς καλὸς δάσκαλος, καλὸς καθηγητὴς εἶναι ἐκεῖνος ποὺ τὸν ξεπερνᾶ ὁ μαθητής του· στὴν περίπτωση μου δὲν ἰσχύει βέβαια. Ὄχι κατὰ πάντα ὅμως· σὲ κάτι ξεπέρασα τὸν κ. Παπαγρηγοράκη: προηγήθηκα στὴ γνωριμία μου καὶ τὴ συμμετοχή μου στὶς δραστηριότητες τῆς περιπύστου ἱστορικῆς Κοβενταρείου Βιβλιοθήκης τῆς Κοζάνης!                                                                   

                                                                       Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

*Πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὴν ἐφημερίδα Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας τῶν Γρεβενῶν, φ.1007, 24.2. 2023, σ. 15-17.