ΚΥΡΙΑΚΗ, 4 ΜΑΡΤΙΟΥ 1851. ΓΕΝΝΗΣΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

 

Ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος γιὰ τὴ «Φόνισσα» τοῦ Παπαδιαμάντη

Ἀλέξ. Παπαδιαμάντης.
Σκίτσο Ε. Ἰωαννίδη.
Παναθήναια 21, 248 (31.1.1911) 210.
 

Σὰν σήμερα, στὶς 4 μαρτίου 1851, ‒«Κυριακὴ Β΄τῶν νηστειῶν καὶ ἑορτὴν Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ»‒ κατὰ τὸν ἱερέα τῆς Σκιάθου π. Γεώργιο Ρήγα, γεννιέται στὴ Σκιάθο ἡ ὑψηλότερη κορυφὴ τοῦ Παρνασσοῦ  τῶν λογοτεχνῶν μας, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ἂν ὄχι τὸ πλέον ἐμβληματικό, τοὐλάχιστον τὸ πιὸ γνωστὸ καὶ ἀναγνωρίσιμο ἀπὸ τὰ λογοτεχνικὰ  ἔργα του εἶναι τὸ ἐκτενὲς διήγημά του, ἡ νουβέλα του «Ἡ Φόνισσα». Ἡ τραγικὴ μορφὴ τῆς Φραγκογιαννοῦς, τῆς γραίας Χαδούλας καὶ τῶν θυμάτων της, ἔχει ἐμπνεύσει ὅλες τὶς μορφὲς τῆς Τέχνης (λογοτεχνία, κινηματογράφος, θέατρο, μουσικὴ,  εἰκαστικὲς τέχνες). Ἀκόμη, ἔχει ἀπασχολήσει ἐρευνητικά, κατὰ καιρούς, καὶ ἄλλες ἐπιστῆμες ὅπως τὴν Κοινωνιολογία,τὴν Ἰατρική, τὴν Ψυχολογία, τὴν Νομική. Ὅλα αὐτὰ καταδεινύουν τὴ γοητεία καὶ τὴ διαχρονία τοῦ ἔργου καὶ τοῦ συγγραφέα του.

Γρηγόριος Ξενόπουλος. 
Χαρακτικὸ (1999)
Ἄριας Κομνηνοῦ.
Ζάκυνθος, Μουσεῖο
Γρηγορίου Ξενοπούλου.

 Τὸ μεγάλο αὐτὸ διήγημα δημοσιεύτηκε  στὸ περιοδικὸ Παναθήναια, τόμος Ε΄ καὶ Στ΄, μὲ τὸν τίτλο «Ἡ Φόνισσα» καὶ ὑπότιτλο «Κοινωνικὸν μυθιστόρημα», τὸ ἑξάμηνο ἀπὸ τὶς 15 Ἰαν. 1903 ἕως 15 Ἰουν. τοῦ ἰδίου ἔτους.

Ἀπὸ τοὺς πρώτους, ἂν ὄχι ὁ πρῶτος, ἐκ τῶν ὁμοτέχνων τοῦ Παπαδιαμάντη ποὺ εἶδε τὴν ἀξία καὶ τὶς σπάνιες ἀρετὲς τοῦ διηγήματος ἦταν ὁ γνωστὸς μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος, κριτικός, θεατρικὸς συγγραφέας Γρηγόριος Ξενόπουλος (Κωνσταντινούπολις 1867 - Ἀθήνα 1951), ὁ ὁποῖος σὲ ὅλη σχεδὸν τὴ διάρκεια τῆς διαδρομῆς του στὰ Γράμματα ἔχει ἀσχοληθεῖ ἀρκετὲς φορὲς μὲ τὸ ἔργο τοῦ Παπαδιαμάντη (Βλ. περισσότερα καὶ ἀναλυτικά, στὸ Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, Τὸ σχοίνισμα τῆς γραφῆς «Ὁ Ξενόπουλος κριτικὸς τοῦ Παπαδιαμαντη», ἐκδ. Gutenberg,  Ἀθήνα 2014,σ. 83-118).

Ἐφ. Ἀθῆναι, 1.1.1904, σ. 2.

Στὸ πρωτοχρονιάτικο φύλλο τῆς ἐφημ. Ἀθῆναι τοῦ 1904, ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος δημοσιεύει μιὰ κριτικὴ φιλολογικὴ καὶ καλλιτεχνικὴ παρουσίαση τοῦ παρελθόντος ἔτους 1903, μὲ τίτλο «Τὸ φιλολογικὸν 1903» ὅπου, μεταξὺ ἄλλων, ἐκφράζει τὴν ἐκτίμηση καὶ τὸν θαυμασμό του γιὰ τὸ πνευματικὸ ἔργο τοῦ Παπαδιαμάντη, ἐνῷ ἀναφερόμενος στὴ δημοσίευση τοῦ κοινωνικοῦ καὶ ψυχολογικοῦ διηγήματό ς του «Ἡ Φόνισσα» τὸ χαρακτηρίζει ὡς:

«ἀριστούργημα ... τὸ κάλλιστον τοῦ γονιμωτάτου συγγραφέως, καὶ κατὰ τὴν ταπεινήν μου γνώμην, τὸ ὡραιότερον μυθιστόρημα τῆς φιλολογίας μας»

Καὶ πώς:

«μόνον διὰ τὴν «Φόνισσαν» τοῦ Παπαδιαμάντη θὰ συγχωρηθοῦν ποτὲ εἰς τὸ φιλολογικὸν 1903 καὶ αἱ γλωσσικαὶ συζητήσεις καὶ τὸ χυθὲν εἰς τὴν "Ὀρέστειαν" αἷμα»

Ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος τονίζει μὲ ἔμφαση ὅτι ὁ Παπαδιαμάντης εἶναι πνευματικὴ προσωπικότητα τῶν ἔργων καὶ ὄχι τῶν λόγων, δημιουργὸς ἀποστασιοποιημένος ἀπὸ τὶς λογοτεχνικὲς καὶ γλωσσικὲς ἔριδες καὶ τὰ σκάνδαλα τῆς ἐποχῆς:

«ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑ

ΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΝ 1903

... κατὰ τὴν παλαιάν μας συνήθειαν, ἐπεράσαμεν τὸ φιλολογικὸν καὶ καλλιτεχνικόν μας ἔτος μᾶλλον μὲ  λ ό γ ι α  παρὰ μὲ  ἔ ρ γ α. Δὲν ἔλειψαν οὔτε φέτος αἱ αἰώνιαι γλωσσικαὶ συζητήσεις, ‒ἐσχάτως μάλιστα μὲ ὀξυτατον χαρακτῆρα‒ ἀτελεύτηται θεωρίαι περὶ τοῦ πῶς πρέπει νὰ γράφωμεν καθὼς καὶ αἱ ἀγαθαγγελικαὶ προφητεῖαι περὶ τῆς ἐλεύσεως τοῦ Μεσσίου-ποιητοῦ καὶ τοῦ Μεσσίου-πεζογράφου, οἱ ὁποῖοι θὰ λύσουν ἐπιτέλους τὸ ζήτημα... Ὀλίγοι ὅμως ἔκριναν φρονιμώτερον νὰ θέσουν τὰς θεωρίας αὐτάς καὶ εἰς πρᾶξιν, ἢ μᾶλλον νὰ γράψουν ἀνεξαρτήτως τῶν θεωριῶν, ἐλεύθεροι, ὅπως σκέπτονται, ὅπως ἐμπνέονται, ὅπως αἰσθάνονται τὴν γλῶσσαν, ἔργα παρουσιάζοντες αὐτοὶ καὶ ἀδιαφοροῦντες τελείως ἂν οἱ Μιστριῶται θὰ τοὺς εἰποῦν μαλλιαρούς, ἢ ἂν οἱ Νουμάδες θὰ τοὺς εἰποῦν κουρεμένους,.

Μεταξὺ τῶν ὀλίγων,τῶν ὀλιγίστων αὐτῶν, εἶναι καὶ ὁ   Ἀ λ έ ξ α ν δ ρ ος   Π α π α δ ι α μ ά ν τ η ς, ὁ θαυμάσιος διηγηματογράφος,ὁ ὁποῖος ἀμέτοχος ὅλων τῶν συζητήσεων καὶ τῶν ἐρίδων, δὲν παύει νὰ συγγράφῃ ἀριστουργήματα, ὅπως ἡ «Φόνισσα» τὸ κοινωνικὸν καὶ ψυχολογικὸν μυθιστόρημα, τὸ ὁποῖον μᾶς ἔδωκε ἐφέτος διὰ τῶν "Παναθηναίων". Εἶναι τὸ σημαντικώτερον ἔργον τῆς ἐφετινῆς παραγωγῆς, τὸ κάλλιστον τοῦ γονιμωτάτου συγγραφέως, καὶ κατὰ τὴν ταπεινήν μου γνώμην, τὸ ὡραιότερον μυθιστόρημα τῆς φιλολογίας μας.

Ἔπρεπε, μὰ τὴν ἀλήθειαν, νὰ ἐκδοθῇ εἰς μίαν Ἑλλάδα ἡμιθανῆ πνευματικῶς ἀπὸ τὴν λύπην τοῦ Βυζαντινισμοῦ, διὰ νὰ παρέλθῃ ἀπαρατήρητον ἔργον, τὸ ὁποῖον κάθε φιλολογίας ἠμποροῦσε νὰ εἶναι τὸ καύχημα! Ἀλλ’ ἴσως θὰ ἔλθῃ καιρὸς ποὺ θὰ τὸν προσέχομεν καὶ αὐτόν, καὶ μόνον διὰ τὴν "Φόνισσαν" τοῦ Παπαδιαμάντη θὰ συγχωρηθοῦν ποτὲ εἰς τὸ φιλολογικὸν 1903 καὶ αἱ γλωσσικαὶ συζητήσεις καὶ τὸ χυθὲν εἰς τὴν "Ὀρέστειαν" αἷμα.

... Σκοπίμως ἐπέμεινα εἰς τὸν "Νουμᾶν". Τὸν θεωρῶ ὡς ἓν ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικώτερα σημεῖα τῆς φιλολογικῆς ἱστορίας τοῦ 1903. Τὴν συνοψίζει τόσον ὡραία!  ὑ π έ ρ  τῶν λόγων, κ α τ ὰ  τῶν ἔργων. Ὀλίγα ἔργα, πολλὰ λόγια. Συζητήσεις, θεωρίαι, ὕβρεις, συκοφαντίαι, σκάνδαλα, σχολαστικισμός, βυζαντινισμός, στενοκεφαλία, πρόληψις, ἐμπάθεια,τύφλωσις...» 

Ὁ Γρηγ.  Ξενόπουλος ἀντελήφθη ἐνωρὶς τὴν διαχρονικότητα καὶ τὴ σπουδαιότητα τῆς «Φόνισσας»  τοῦ Παπαδιαμάντη καὶ τὴν τοποθετεῖ στὴν κορυφὴ τῆς νεοελληνικῆς πνευματικῆς παραγωγῆς. Μάλιστα, στὴ γνωστὴ κύρια κριτικὴ μελέτη του γιὰ τὸν Παπαδιαμάντη, ποὺ δημοσιεύεται στὰ Παναθήναια στὶς 31 Ἰανουαρίου 1911, δηλώνει, μεταξὺ ἄλλων, γιὰ τὴ «Φόνισσα»: 

«[...] Αὐτὴ εἶναι ἡ «Φόνισσα», διαμάντι μοναδικὸν τῆς φιλολογίας μας ἔργον, ποὺ θὰ διαβάζεται πάντα μὲ θαυμασμὸν διὰ τὴν ἀλήθειαν τῆς ψυχολογίας του, διὰ τὴν ὑποβλητικότητα τῶν περιγραφῶν του, διὰ τὴν ποίησιν τοῦ συνόλου του καὶ διὰ τὴν γενικότητα τῆς συλλήψεώς του, ἡ ὁποία θὰ μένῃ ὡς κάτι ὡραῖον, καὶ ὅταν αἱ βιοτικαὶ περιστάσεις ἐπὶ τῶν ὁποίων στηρίζεται, θἀνήκουν εἰς τὸ ἀπώτατον παρελθόν». [=Παναθήναια 21, 248 (31.1.1911) 216].

 Ὁ Σκιαθίτης συγγραφέας πραγματεύτηκε μὲ μοναδικὸ τρόπο τὴν κατάσταση τῆς γυναίκας στὴν ἐποχή του, ὅταν βιώνει τὴν ἀπαξία ἀλλὰ καὶ τὴν βαναυσότητα λόγῳ τοῦ φύλου της. «Ἡ γυνὴ ὑπέφερε μεγάλως» ‒τότε‒ κατὰ τὸν Παπαδιαμάντη. Ὅμως, ἡ παγκόσμια σημασία τῆς «Φόνισσας» εἶναι πὼς τὰ ζητήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ θέτει καὶ ἡ προσέγγιση τοῦ συγγραφέα της σ’ αὐτά, τὰ καθιστᾶ  ἐπίκαιρα καὶ γιὰ τὴ σημερινὴ θέση τῆς γυναίκας στὴν κοινωνία. Θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ ἀληθινὰ παγκόσμιος ὁ Ἀλέξ. Παπαδιαμάντης καὶ ὅτι γεννήθηκε γιὰ νὰ γράψει αὐτὸ τὸ κορυφαῖο ἔργο.

                              Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

Σημ: πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὴν ἐφημ. Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας ,φ. 960/4.3.2022, σ. 15-16 .