ΠΑΝΗΓΥΡΙΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟ 1942*

Ἐγκρίνομεν τὴν σύστασιν...

Ἡ τριήμερος πανήγυρις, «Ἁγία Παρασκευή» Βραγκιανῶν.

Ἀναμφίβολα, ἡ πλέον ὀνομαστὴ πανήγυρις στὰ Ἄγραφα μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ αὐτὴ τῆς «Ἁγίας Παρασκευῆς» τῶν Μεγάλων Βραγγιανῶν. Ἡ ξεχωριστὴ θέση της φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς πὼς ἡ σύστασή της καὶ τὰ χαρακτηριστικά της  περιγράφονται σὲ ἀπόφαση τοῦ Ὑπουργείου Ἐσωτερικῶν, τὴν ὁποία ὑπογράφει ὁ ἁρμόδιος Ὑπουργὸς Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος καὶ ὁ Βασιλεὺς Γεώργιος ὁ Α΄.

Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος,
ξυλογραφία, ΙΝΕ/ΕΙΕ.

Ἡ ἀπόφαση φέρει ἡμερομηνία 4 Ἰουλίου 1885, δημοσιεύεται στὸ ΦΕΚ 75 / 12.7.1885 καὶ τιτλοφορεῖται ὡς:

«Περὶ συστάσεως ἐμπορικῶν πανηγύρεων ἐν τῷ δήμῳ Ἀγράφων».

Καθορίζεται ὁ χαρακτῆρας της ὡς ἐμπορικὴ πανήγυρις, χωροθετεῖται ὡς χῶρος διεξαγωγῆς της ἡ θέση «Ἁγία Παρασκευή» καὶ ἡ διάρκειά της ὡς κατ’ ἔτος τριήμερος: ἀπὸ 25 ἕως 27 Ἰουλίου. Ταυτόχρονα μὲ τὴν ἴδια ἀπόφαση ὁρίζεται καὶ ἡ σύσταση ἀνάλογης πανηγύρεως στὴ μονὴ Στάνας, κατ’ ἔτος ἀπὸ 22 ἕως 24 Αὐγούστου. Παρατηροῦμε πὼς τότε ἡ πανήγυρις τῆς Στάνας  ὁρίστηκε βάσει τῆς ἑορτῆς τῆς Ἀποδόσεως τῆς κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου καὶ ὄχι ἀπὸ τὸ Γενέσιό της, ὅπως στὶς μέρες μας.[1] Εἶναι ἡ πρώτη γραπτὴ μαρτυρία ποὺ ὑφίσταται γιὰ τὴν πανήγυρι τῆς «Ἁγίας Παρασκευῆς».  Ἡ προφορικὴ παράδοση, ‒ὅπως ἀναφέρει ὁ Χριστόφορος Ἀλεξάκης στὴ μονογραφία του "Βραγγιανὰ Ἀγράφων καὶ Ἑλληνομουσεῖον Ἀγράφων"‒ θέλει νὰ καθιερώθηκε μετὰ τὴν καταστροφὴ τῆς Παναγίας, τοῦ λεγομένου μητροπολιτικοῦ ναοῦ τῶν Βραγγιανῶν, [Παναγία–παζὰρ ὅπως ἀποκαλοῦνταν ἐπὶ τὸ λαϊκώτερον, ὅπου διεξαγόταν ἀντίστοιχο πολυήμερο παζάρι],  ἀπὸ πυρκαϊὰ σὲ παρακείμενο πύργο στὰ 1806.[2] Σύμφωνα μὲ αὐτὴν τὴν παράδοση διατηροῦσε τὸν ἐμπορικό της χαρατήρα μέχρι περίπου τὸ 1925.

ΦΕΚ 75 / 12.7.1885

Περί συστάσεως ἐμπορικῶν πανηγύρεων ἐν τῷ δήμῳ Ἀγράφων

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α΄

ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Προτάσει τοῦ Ἡμετέρου ἐπὶ τῶν Ἐσωτερικῶν Ὑπουργοῦ, ἐγκρίνομεν τὴν σύστασιν ἐμπορικῶν πανηγύρεων ἐν ταῖς θέσεσιν «Ἁγία Πατρασκευή» τοῦ χωρίου Βραγκιανῶν καὶ ἐν τῇ διαλελυμένῃ μονῇ Στάνης τοῦ χωρίου Ἐπινιανῶν τοῦ δήμου Ἀγράφων τῆς ἐπαρχίας Εὐρυτανίας, τελουμένων τῆς μὲν πρώτης ἀπὸ τῆς 25-27 Ἰουλίου, τῆς δὲ δευτέρας ἀπὸ 22-24 Αὐγούστου ἑκάστου ἔτους.

Ὁ αὐτὸς Ὑπουργὸς δημοσιεύσει καὶ ἐκτελέσει τὸ παρὸν διάταγμα

Ἐν Ἀθήναις τῇ 4 Ἰουλίου 1885                                                    

ΓΕΩΡΓΙΟΣ

   Ὁ  Ὑπουργὸς  τῶν Ἐσωτερικῶν

   Ν. ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ[3]

Ἰδιαίτερο στοιχεῖο τῆς Ὑπουργικῆς ἀπόφασης εἶναι ἡ ὀρθογραφικὴ ἀπόδοση τοῦ χωριοῦ ὡς "Βραγκιανά" ὅπως εἶχε καθιερωθεῖ  τὸ 1876 (ΦΕΚ 51/22.11. 1876) καὶ διετηρήθη μέχρι τὸ 1912.

Ἡ πανήγυρις μέχρι τὶς μέρες μας, παρὰ τὸ γεγονὸς πὼς δὲν διατηρεῖ πλέον τὴν ἐμπορική της διάσταση, διακρατεῖ ὅμως τὴ λαμπρότητα τῆς αἴγλης τοῦ παρελθόντος καὶ ἂν καὶ χρονικὰ εἶναι πλέον μονοήμερος, ἐν τούτοις συγκεντρώνει Ἀγραφιῶτες καὶ φίλους τῶν Ἀγράφων ἀπὸ ὅλα τὰ σημεῖα τῆς ἡμεδαπῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἀλλοδαπῆς ἀκόμη,  καθὼς λειτουργεῖ, πέραν τοῦ θρησκευτικοῦ προσκυνηματικοῦ χαρακτῆρα της καὶ ὡς οἰoνεὶ ἀντάμωμα τῶν ἐντοπίων ἀπ’ ὅλα τὰ μέρη ὅπου ἀποδημοῦν.

Ἀφροδίτη Παπαλάμπρου
 (=Ἀφροδίτη Μπαλωμένου).

Ἐνδεικτικὸ τῆς λαμπρῆς παράδοσης ποὺ ἔχει δημιουργήσει στὴ συνείδηση τῶν Ἀγραφιωτῶν καὶ ἰδιαίτερα τῶν Βραγγιανιτῶν εἶναι πὼς πραγματοποεῖται,στὶς 26 Ἰουλίου κάθε ἔτους, ἀδιαλείπτως ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια σὲ ὁποιεσδήποτε συνθῆκες καὶ ἐποχές. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ ἀναφορὰ ἐπισκέπτριας τῆς περιοχῆς τὸ 1942,  μεσούσης δηλαδὴ τῆς Γερμανοϊταλικῆς κατοχῆς, ἡ ὁποία ἀναφέρει πὼς ἡ πανήγυρις ἔλαβε χώραν κανονικά. Ἡ ἐπιστολή της, ποὺ ἔχει ὡς τόπο ἀποστολῆς της τὴ Θεσσαλονίκη, στέλνεται τὸ 1959 στὸ περιοδικὸ «Φθιῶτις». Ἀποστολέας εἶναι ἡ  Ἀφροδίτη Παπαλάμπρου καὶ ἀπευθύνεται στὴ Διεύθυνση τοῦ περιοδικοῦ.[4]  Δημοσιεύεται στὸ τεῦχος 20-21  τοῦ 1959, μὲ τίτλο: «Μεσαιωνικὰ Ἀγράφων», στὶς σελίδες 158-159.[5] Γράφει ἡ Ἀφροδίτη Παπαλάμπρου:

Φθιῶτις 20-21 (1959) 158

«Ἀγαπητὴ ‘’Φθιῶτις’’

Μὲ πολλή μου συγκίνηση διαβάζω στὶς σελίδες σου τὶς ἐργασίες τοῦ κ. Βασιλείου γιὰ τὶς ἐκκλησίες καὶ τὰ μοναστήρια τῆς Εὐρυτανίας

Ἰδιαιτέρως χάρηκα διαβάζοντας γιὰ τὴν ἐκκλησία Ἰω. Θεολόγου Βραγγιανῶν στὸ 14 τεῦχος. Πάντα θεωροῦσα πὼς δὲν ἀσχολήθηκε κανένας μ’ αὐτὴν ὡς τώρα. Τὶς ἴδιες σημειώσεις κρατῶ κι ἐγὼ ἀπ’ τὸ 1942, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ εἶχα πάει στὰ Βραγγιανὰ στὶς 26 Ἰουλίου, στὸ πανηγύρι τῆς ἁγ. Παρασκευῆς· ἀπὸ φόβο ὅμως μήπως δὲν τὶς ἀντέγραψα σωστά, ἀπέφυγα νὰ τὶς στείλω γιὰ δημοσίευση. Πέρυσι τὸν Σεπτέμβριο ποὺ ἀξιώθηκα νὰ ξαναπεράσω ἀπ’ τὰ χωριὰ τῶν Ἀγράφων βεβαιώθηκα ὅτι οἱ σημειώσεις μου εἶναι ἀκριβεῖς. Μὲ βαθειά μου ὅμως λύπη παρετήρησα ὅτι τὰ ἐξόχου τέχνης αὐτὰ μνημεῖα χρόνο μὲ χρόνο χαλᾶνε ἀνεπανόρθωτα, καὶ πρόχειρα διορθώνονται μὲ κακότεχνα ἀσβεστώματα.

Στὸ χωριὸ Τροβάτου τῶν Ἀγράφων ὑπάρχουν δυὸ ἀκόμα ἀνεκτίμητοι καλλιτεχνικοὶ θησαυροί· ἡ "κοίμησις τῆς Θεοτόκου", μὲ τοιχογραφία ποὺ μοιάζει αὐτῆς τοῦ Ἰω. Θεολόγου Βραγγιανῶν καὶ ἔγινε ἀρχιερατεύοντος τοῦ ἰδίου Ἐπισκόπου Φαναρίου καὶ Νεοχωρίου καὶ ἡ Εὐαγγελίστρια λίγο πιὸ πάνω στὴν ἴδια πλαγιὰ  ἀπένατι στὸν "ἀπάνω μαχαλᾶ" Τροβάτου. Στὴν πρώτη, πάνω ἀπ’ τὴν πόρτα διαβάζεται καθαρὰ ἡ ἐπιγραφή:

«Ἱστορήθη οὗτος ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος ναὸς τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας δαπάνης καὶ συντρομῆς τοῦ Πανοσιοτάτου καὶ λογιοτάτου ἁγίου Διδασκάλου κυρ. Ἀντωνίου. Πατριαρχοῦντος τοῦ Παναγιωτάτου καὶ οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κυρίου Παρθενίου. Ἀρχιερατεύοντος τοῦ Παν. Ἀρχιεπισκόπου Φαναρίου καὶ Νεοχωρίου κ. Εὐθυμίου. Σ) βρίου Κ.Ε΄. διὰ χειρὸς Ἰωάννου, καὶ ἑτέρου Ἰωάννου. Α.Χ.Μ.Δ.».

Ἡ Εὐαγγελίστρια δὲν ἔχει τοιχογραφίες, ἀλλὰ τὸ χτίσιμό της εἶναι πολὺ ἐπιμελημένο μὲ διαλεχτὴ πέτρα μέσα κι ἔξω, κι ἐντελῶς ἀσοβάτιστη. Στὶς εἰκόνες τοῦ τέμπλου καὶ στὸ δεξιὸ βημόθυρο, ἂν θυμοῦμαι καλά, ὑπάρχει χρονολογία τὴν ὁποία δυστυχῶς ἔχασα.

Ὁ Αἰδεσιμώτατος Παπαγ. Νταλῆς, συνταξιοῦχος ἱερέας Τροβάτου, μὲ πληροφορεῖ ὅτι τὰ ἐκκλησάκια αὐτὰ βρίσκονται ἀκόμη σὲ καλὴ κατάσταση.

Ὑπῆρχε στὸ ἴδιο χωριὸ ὣς τὸ 1942 καὶ ἡ ἀρχαία ἐκκλησιὰ τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων, μισοκατεστραμένη τότε, ἀλλὰ μὲ ἀρκετὲς εἰκόνες τοῦ τέμπλου σὲ καλὴ κατάσταση, ὅπως τὰ   "εἰσόδια τῆς Θεοτόκου" καὶ "ἡ γέννησις τῆς Θεοτόκου" στὶς μικρὲς εἰκόνες τοῦ τέμπλου ἀχρονολόγητες. Κατὰ πληροφορία τοῦ σεβαστοῦ μου Παπαγ. Νταλῆ ἡ ἐκκλησιὰ αὐτὴ ἔπεσε καὶ τὴν ξανάχτισαν.

Ἐπίσης διαβάζοντας στὸ ἴδιο τεῦχος τὰ «Ἀκατάλυτα Κάστρα» τοῦ κ. Χρ. θυμήθηκα ἕνα δημοτικὸ τραγούδι ποὺ ἀρχίζει ἔτσι:

"Κανένας δὲν τὸ πάτησε τὸ κάστρο τοῦ Ἐπάχτου

 Μὰ ὁ Ρουπακιᾶς

τὸ πάτησε μὲ δεκοχτώ συντρόφους".

Δυστυχῶς δὲν ξέρω οὔτε τὴ συνέχεια τοῦ τραγουδιοῦ, οὔτε πότε ἔγινε αὐτὸ ποὺ λέει τὸ τραγούδι. Στὸν Μάραθο, κοντὰ στὴν Κλοποκίτσα, εἶναι ἕνα διάσελο ποὺ τὸ λένε στοῦ "Ρουπακιᾶ" κι ἄλλο πιὸ πάνω στοῦ "Δίπλα". Ἀκόμα καὶ τώρα στὸν Μάραθο τραγουδᾶνε στὴν τάβλα τὸ τραγούδι αὐτό:

"Τοῦ Δίπλα οἱ φίλοι κάθονταν καὶ τὸν παρακαλοῦσαν

σήκω νὰ φύγῃς Δίπλα μου μὲ τοὺς Κατσαντωναίους,

σᾶς ἔμαθε ὁ Ἀλῆ πασσᾶς καὶ θέλει νὰ σᾶς πιάσει.

Κι ὁ Δίπλας ἀποκρίνεται, τέτοια κουβέντα λέει :

 Ὅσο εἶν’ ὁ Δίπλας

Ζωντανός, τοὺς Τούρκους δὲ φοβᾶται".

Φθιῶτις 20-21 (1959) 159

Θεσσαλονίκη    ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΠΑΛΑΜΠΡΟΥ»

Πέραν τῆς ἀναφορᾶς τῆς παρουσίας της στὸ πανηγύρι τῆς ἁγ. Παρασκευῆς τοῦ 1942, ἡ Ἀφροδίτη Παπαλάμπρου μνημονεύει καὶ τὸν ναὸ τοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Βραγγιανῶν, ποὺ φαίνεται νὰ τὴν ἐντυπωσιάζει. Ἀκόμη δηλώνει ἐπίσκεψή της καὶ στὸ ὅμορο τῶν Βραγγιανῶν χωριό, τὸ Τροβάτο. Ἀναφέρει, μεταξὺ ἄλλων, τὸν ναὸ τῆς Παναγίας (Κοίμησις τῆς Θεοτόκου).

π. Γεώργιος Νταλῆς
(=παπα-Γῶγος, 1882-1972)

Πρόκειται γιὰ μεταβυζαντινὸ ναΰδριο, καθολικὸ τῆς ἀρχαίας μονῆς Παναγίας Τροβάτου, ὅπου κατὰ πρῶτον ἦλθε περὶ τὸ 1615 ὁ διδάσκαλος τοῦ Γένους Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλός, μαθητευόμενος κοντὰ στοὺς ἱερολογιωτάτους μοναχοὺς Ἀντώνιο καὶ Βαρθολομαῖο.[6] Παραθέτει καὶ τὴν ἐπίσκεψή της στὸν παρακείμενο, ἐπιμελῶς πετρόκτιστο, ναὸ τῆς Εὐαγγελίστριας. Ἀκόμη, σώζει, ἀπὸ τὴν ἐπίσκεψή της, τὴ μαρτυρία τῆς ὕπαρξης –μισογκρεμισμένου βέβαια– τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων Τροβάτου, μνημονεύει δὲ ὡς ἰδιαίτερα ἀξιόλογες τὶς εἰκόνες τοῦ τέμπλου: «Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου» καὶ  «Γέννησις τῆς Θεοτόκου».[7] Δηλώνει πὼς ἐπισκέφτηκε πάλι τὴν περιοχὴ τὸ 1958 καὶ ὅτι γνώρισε προσωπικὰ  τὸν τότε ἐφημέριο τῆς ἐνορίας τοῦ Τροβάτου π. Γεώργιο Νταλῆ,[8] ὁ ὁποῖος τῆς ἔδωσε πληροφορίες γιὰ τοὺς ναοὺς τοῦ Τροβάτου.

π. Λάμπρος Μπαλωμένος (1872-1947).

Τέλος, ἡ ἐπιστολογράφος ἀναφέρεται στὸ τοπωνύμιο τοῦ Μαράθου Ἀγράφων «Ρουπακιᾶς» καὶ τὴ σχέση του, βάσει δημοτικῶν τραγουδιῶν, μὲ τὴν δράση τοῦ προεπαναστατικοῦ ἀγωνιστῆ κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν, τοῦ θρυλικοῦ Κατσαντώνη.

---

[1] «Σὲ γενικὲς  γραμμὲς μποροῦμε νὰ ὁρίσουμε τὶς ἐμποροπανηγύρεις ὡς σημαντικὲς καὶ ὀργανωμένες συγκεντρώσεις παραγωγῶν, ἐμπόρων, ἀγοραστῶν προϊόντων καὶ ἐμπορευμάτων σὲ συγκεκριμένο τόπο (πόλη, χωριό, ἀγροτικὴ τοποθεσία) μὲ σκοπὸ τὴ διενέργεια ἀγοραπωλησιῶν ἢ καὶ ἄλλων ἀκόμη δικαιοπραξιῶν μὲ ἀφορμὴ συνήθως, ἢ καὶ αἰτία, κάποια θρησκευτικὴ γιορτή. Οἱ συγκεντρώσεις αὐτὲς ἔχουν κανονικὴ καὶ χρονικὰ προσδιορισμένη περιοδικότητα (συνήθως γίνονται μιὰ φορὰ τὸν χρόνο, στὶς ἴδιες κάθε φορὰ ἡμερομηνίες καὶ γιὰ λίγες μέρες ἢ ἑβδομάδες)».· Παναγιώτης Καμηλάκης, «Ἡ ἐμποροπανήγυρη τῶν Φαρσάλων. Ἱστορικὴ ἐξέλιξη - ἐθνογραφικὴ θεώρηση», [Πρακτικὰ τοῦ Α΄ Συνεδρίου Θεσσαλικῶν Σπουδῶν], Θεσσαλικὰ Χρονικὰ  ΙΓ΄(1980) 96.

[2]  Χριστόφορος Δ. Ἀλεξάκης, Βραγγιανὰ Ἀγράφων καὶ Ἑλληνομουσεῖον Ἀγράφων, [Ἐκπολιτιστικὸς Σύλλογος "Βαλαριωτῶν" Βραγγιανῶν Εὐρυτανίας], Ἀθῆναι 1991, σ. 232.

[3] Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος: Χάρακας Ἐπιδαύρου Λιμηρᾶς (1827)-Κηφισιὰ Ἀττικῆς1888. Πολιτικὸς ποὺ τὸ 1885 εἶχε διατελέσει Ὑπουργὸς Ἐσωτερικῶν στὴn κυβέρνηση Θεόδωρου Δηλιγιάννη.

[4] "Ἀφροδίτη Παπαλάμπρου", ἦταν τὸ λογοτεχνικὸ ψευδώνυμο τῆς Ἀφροδίτης Μπαλωμένου θυγατέρας του ἱερέα Λάμπρου Μπαλωμένου (1872-1947). Ὁ παπα-Λάμπρος Μπαλωμένος, τοῦ Θόδωρου καὶ τῆς Ἑλένης Σβερώνη, γεννήθηκε στὸν οἰκισμὸ Κλοποκίτσα τοῦ Μαράθου (Μύρεση) τῶν Ἀγράφων. Μὲ τὴν πρεσβυτέρα του Μάρθα Μούτσελου, ἀπόκτησαν δέκα παιδιά, τέσσερα ἄρρενα: τὸν Σεραφείμ, τὸν Εὐθύμιο, τὸν Νικόλαο καὶ τὸν Κωνσταντῖνο καὶ ἕξη θήλεα: τὴν Ἐλισσάβετ, τὴν Χριστίνα, τὴν Παναγιώτα (Γιούλα), τὴν Ἀφροδίτη, τὴν Μαρία καὶ τὴν Ἑλένη. Χειροτονήθηκε ἱερέας τὸ 1900 στὴν Μητρόπολη Ἀθηνῶν καὶ ἀπὸ τότε ὑπηρετοῦσε ὡς λειτουργὸς τοῦ Ὑψίστου στὸν Ἅη-Ταξιάρχη τῆς Μύρεσης. Ἄξιος ἱερέας καὶ ἄνθρωπος διακόνησε τὴν ἐνορία του ἀπὸ τὸ 1900 ἕως τὸ 1947. Ἡ Ἀφροδίτη ἦταν τὸ ἔνατο παιδὶ τῆς πολυμελοῦς οἰκογένειας τοῦ παπα-Λάμπρου· ἕνα ἀνήσυχο πνεῦμα, ποὺ ἀπὸ μικρὴ μελετοῦσε μὲ πάθος ὅ,τι γραμμένο ἔπεφτε στὰ χέρια της ἀπὸ ἕλληνες καὶ ξένους ποιητὲς καὶ πεζογράφους: Κρυστάλλη, Καρκαβίτσα, Παπαδιαμάντη, Ξενόπουλο, Οὑγκώ…Εἶχε τὸ χάρισμα νὰ ζωγραφίζει. Ἄρχισε τὶς ζωγραφιές της ἀπὸ τὴ σχολικὴ πλάκα μὲ τὸ κοντύλι καὶ ὕστερα στὸ χαρτὶ μὲ τὸ μολύβι. Τὸ ζωγραφικό της ταλέντο ἐντυπωσίασε τὸν γνωστὸ εὐρυτάνα ζωγράφο Σπύρο Φραγκαλιό, ποὺ πέρασε ἀπὸ τὸν Μάραθο τὸ 1940, ἐνθουσιάσθηκε μὲ τὸ ταλέντο της καὶ τῆς ἔστειλε χαρτικὴ ὕλη, ποὺ τὴ βοήθησε πολὺ στὴ δύσκολη ἐποχὴ τῆς κατοχῆς. Τὰ θέματά της ἦταν ἀπὸ τὴν εὐρυτανικὴ φύση καὶ τοὺς ἀνθρώπους της. Πολλὰ ζωγραφικὰ ἔργα της τὰ ἐμπνεύστηκε ἀπὸ τὴν ἰδιαίτερη πατρίδα της, τὸν Μάραθο. Τὰ ζωγραφικά της ἔργα της τὰ  συνόδευσε μὲ ὡραῖα σχετικὰ κείμενα.       

Σὰν πολύπλευρο ταλέντο δὲν σταμάτησε στὴ ζωγραφική, ἀλλὰ ἔγραψε καὶ σπουδαῖα πεζά. Ἐγκωμίασαν τὸ ταλέντο της, ὁ εὐρυτάνας λογοτέχνης Δημήτρης Σταμέλος καὶ ὁ τότε ἐκδότης τοῦ «Μακεδονικοῦ Ἡμερολογίου»   Νικόλαος Σφενδόνης. Λόγω τῶν  μετακινήσεων τοῦ πληθυσμοῦ τὴν ἐποχὴ  τοῦ ἐμφυλίου πολέμου βρέθηκε  στὴ Θεσσαλονίκη, ποὺ ἔγινε ἡ δεύτερη πατρίδα της. Ἐκεῖ ἦλθε σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν Νικόλαο Σφενδόνη, ἱδρυτὴ καὶ διευθυντὴ τοῦ «Μακεδονικοῦ Ἡμερολογίου». Αὐτὸς ἐνθουσιάσθηκε ἀπὸ τὰ ἔργα της καὶ ἄρχισε ἔτσι ἡ συνεργασία της μὲ τὸ «Μακεδονικὸ Ἡμερολόγιο», ὅπου δημοσίευσε εὐθυμογραφήματα μὲ δική της σ’ αὐτὰ  εἰκονογράφηση, καθὼς καὶ εἰκονογραφήσεις σὲ διηγήματα ἄλλων συνδρομητῶν. Ὁ ἀνεψιός της ἀπὸ ἐξαδέλφη Γιάννης Μάκκας, στὸν ὁποῖο ὀφείλουμε καὶ τὸ σύντομο αὐτὸ βιογραφικὸ τῆς ἐπισκέπτριας τῶν Μ. Βραγγιανῶν στὶς 26 Ἰουλίου 1942, ἐπαναδημοσίευσε τὸ ἠθογραφικὸ εὐθυμογράφημά της «Τὸ παζάρι τῆς Τετάρνας» [βλ. Γιάννης Μάκκας, «Τὸ παζάρι τῆς Τατάρνας ἢ Μαγούλας Εὐρυτανίας», Εὐρυτανικὰ Χρονικὰ 57 (2018) 23-26].

[5] Ἀφροδίτη Παπαλάμπρου (=Ἀφροδίτη Μπαλωμένου) , «Μεσαιωνικὰ Ἀγράφων, Φθιῶτις 20-21 (1959) 158-159.

[6] Βλ. Πᾶνος Βασιλείου, Ὁ μεγάλος διδάσκαλος τοῦ Γένους Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλὸς καὶ οἱ σπουδαιότεροι μαθητὲς τῶν Σχολῶν τῶν Ἀγράφων, ἐκδ. Στέφ. Βασιλόπουλος, Ἀθήνα ²1985, σ. 25.

[7] Γιὰ τοὺς ναοὺς αὐτοὺς τοῦ Τροβάτου, βλ. Παναγιώτης Σαλαγιάννης, Τὸ Τροβάτο τῶν Ἀγράφων, ἐκδ. Δαρδανός, Ἀθήνα 2008, σ. 189-214.

[8] π. Γεώργιος  Ἰω. Νταλῆς (=παπα-Γῶγος) [1882-1972]· βλ. Σαλαγιάννης, Τροβάτο, σ. 146.

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

*Πρώτη δημοσίευση στὴν ἐφ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ, φ. 81, σ. 4-5.