ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ: ΠΑΣΧΑΛΙΝΑΙ ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ

 

Ζαχαρίας Παπαντωνίου: Ἡ  κ α ν τ α δ ο π ο ί η σ ι ς  τοῦ «Χριστὸς Ἀνέστη»

«Κύριε Ἀλέξανδρε Παπαδιαμάντη καὶ κύριε Ἀλέξανδρε Μωραϊτίδη, κλειδοκράτορες τῆς βυζαντινῆς μελῳδίας, [...] κουνηθῆτε ὀλίγον καὶ ἐπαναστατήσατε κατὰ τῆς φυσαρμόνικας ἡ ὁποία φυσᾷ βραχνῶς καὶ ἐκτὸς τῶν ἱερωτάτων μελῳδιῶν τῆς θρησκευτικῆς καὶ ἐθνικῆς μας ψυχῆς».

Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου, ἀκρυλικὸ σὲ χαρτί, 
ἔργο (2021) Κώστα Ντιό. 

Στὶς 14 Ἀπριλίου 1902, Κυριακὴ τοῦ Πάσχα, ὁ Ζαχαρίας Παπαντωνίου (Καρπενήσι 1877-Ἀθήνα 1940) δημοσιεύει, στὴν ἐφημ. Σκρίπ, χρονογράφημά του μὲ τίτλο «Πασχαλιναὶ σημειώσεις», τὸ ὁποῖο ὑπογράφει μὲ τὸ δημοσιογραφικό του ψευδώνυμο «Ὁ ἄλλος». Σχολιάζει μὲ διάθεση πικρῆς εἰρωνείας τὸ φαινόμενο τῆς τετραφωνίας στοὺς ἱεροὺς ναοὺς τῶν Ἀθηνῶν, μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἀπόδοση θρησκευτικῶν ὕμνων καὶ ἰδαίτερα τοῦ ἐπικαίρου «Χριστὸς Ἀνέστη» μὲ τὴ συνοδεία κοσμικῶν ὀργάνων· μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἀπώλεια τοῦ βυζαντινότροπου χαρακτήρα του καὶ τὴ μεταβολή του ‒ ἔστω καὶ μὲ κάποια διάθεση ὑπερβολῆς‒ σὲ μία μορφὴ μουσικῆς καντάδας.

Πράγματι, ἤδη ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ 1880 εἶχε ἀρχίσει ἡ εἰσαγωγὴ τῆς τετραφωνίας στὴ λατρευτικὴ σύναξη: μία λειτουργικὴ μουσικὴ πρακτικὴ ποὺ ὑποστηριζόταν ἀπὸ τὰ Ἀνάκτορα ἀλλὰ καὶ τοὺς δυτικοτραφεῖς Ἀθηναίους. Mὲ τὴν τετραφωνία δὲν τονίζεται ὁ λόγος ἀλλὰ καταπνίγεται, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ὀρθόδοξη λατρευτικὴ πράξη καὶ παράδοση, ὅπου λόγος καὶ μουσικὴ εἶναι μία ἀδιαίρετη ἑνότητα κατάλληλη γιὰ προσευχή, καὶ ὅπου τὸ ἱερατικὸ ὕφος καὶ ὁ πνευματικὸς χαρακτήρα της ἀποτελοῦν τὸ ἔνδυμα τοῦ λειτουργικοῦ λόγου.

Στὸ ρεῦμα αὐτὸ τῆς ἀντίθεσης στὴ δυτικότροπη τετραφωνικὴ λειτουργικὴ μεταβολὴ συντάσσεται καὶ ὁ Ζαχαρίας Παπαντωνίου μὲ σκοπὸ τὴ διαμόρφωση ἑνὸς ἀθηναϊκοῦ κλίματος ἱκανοῦ νὰ καθιερώσει ὁριστικὰ τὴ λειτουργικὴ μουσικὴ τῆς Ὀρθόδοξης  Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ἔναντι τῆς τετραφωνίας, μὲ ἀπώτερο στόχο τὴν κατάργηση τῆς τετραφωνίας καθὼς πιστεύει ὅτι :

 

«Ἡ ἐξέλιξις ἡ λαίμαργος καὶ ἡ παμφάγος ἐπέπρωτο νὰ μᾶς πάρῃ καὶ τὴν βυζαντινὴν μελῳδίαν τοῦ "Χριστὸς Ἀνέστη", τὴν ὁποίαν τὰ χείλη τῶν πάππων μας, ὅταν τὸ ἔψαλλον πρῶτοι εἰς τὸ τραπέζι, τὰ χείλη τῶν παλαιῶν ἱερέων μὲ τὰ χιονάτα γένεια, τὰ παιδικά μας χρόνια, αἱ παλαιαί μας ἀγαλλιάσεις μᾶς παρέδωκαν διὰ νὰ τὴν παραδώσωμεν καὶ ἡμεῖς εἰς τὰ παιδιά μας καὶ εἶναι αἰωνία ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν ἑλληνικήν. Ἦλθεν ἡ εὐρωπαϊκὴ μουσικὴ καὶ ἐ κ α ν τ α δ ο π ο ί η σ ε  τὸ "Χριστὸς Ἀνέστη"».

Ἐφ. Σκρίπ, φ. 14.4.1902, σ. 1. 

Καλεῖ ἐπιτρόπους καὶ ἱεροψάλτες, τοὺς νεοψάλτες ὅπως τοὺς ἀποκαλεῖ, νὰ μὴν ἀφήσουν κληρονομία αἰώνων ἱερῶν. Γιὰ νὰ μὴν ἀπολέσουμε :

«τὸν ἀγαλλιαστικώτατον βυζαντινὸν ἦχον <διὰ> τοῦ ὁποίου ἀναστήθημεν ὡς ἔθνος καὶ ἐμεγαλώσαμεν ὡς ἄτομα»

Ἀπευθύνεται δὲ καὶ στὸν σεβασμιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν, μὲ τὴν ἰδιότητά του ὡς προέδρου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, καὶ προτείνει:  

«διατάξετε νὰ ἐπανέλθῃ τὸ σάλπισμα τῆς Ἀναστάσεως εἰς τὴν ἀρχικήν του μελῳδίαν».

Δὲν παύει δέ, ὡς ἔσχατη ἔκκληση, νὰ προσφεύγει στὸ κύρος καὶ τὴν προσωπικότητα τῶν δύο σκιαθιτῶν Ἀλεξάνδρων, τοῦ Παπαδιαμάντη καὶ τοῦ Μωραϊτίδη, τοὺς «κλειδοκράτορες τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς», ὅπως τοὺς ἀποκαλεῖ, γιὰ νὰ τοὺς ζητήσει νὰ ἐπαναστασήσουν :

«κατὰ τῆς φυσαρμόνικας ἡ ὁποία φυσᾷ βραχνῶς καὶ ἐκτὸς τῶν ἱερωτάτων μελῳδιῶν τῆς θρησκευτικῆς καὶ ἐθνικῆς μας ψυχῆς».

. “ Τὸ φιλὶ τῆς Ἀναστάσεως”  (τοῦ Σταμ. Σταμ)., Μπουκέτο 527 (1934) 687.  

Στὴ συνέχεια αὐτοῦ τοῦ πασχαλινοῦ χρονογραφήματός του παραθέτει –μὲ χαριτολογικὴ διάθεση‒ δύο περιστατικὰ ἀπὸ τὴν προφορικὴ παράδοση αὐτῶν τῶν ἡμερῶν. Τὸ ἕνα ἀναφέρεται στὸ πάθημα ἑνὸς ἐξαιρετικὰ ὀλιγογράμματου ἱερέα, ὁ ὁποῖος ὑπολόγιζε τὸν ἐρχομὸ τοῦ Πάσχα μὲ τὸ μέτρημα τῶν πενῆντα κουκκιῶν ποὺ εἶχε στὴν τσέπη του. Τὸ ἄλλο ἀναφέρεται στὸν ἀναστάσιμο ἀσπασμό, τὸ φιλί τῆς Ἀναστάσεως, ποὺ πλέον δίδεται μεταξὺ τῶν πιστῶν κάπως τυπικὰ καὶ ἐξ ἀποστάσεως καθὼς ἔχει χάσει τὴ θέρμη, τὴν ἐγκαρδιότητα καὶ τὸν αὐθορμητισμὸ παλαιοτέρων ἐποχῶν.

ΚΕΙΜΕΝΟ

«ΠΑΣΧΑΛΙΝΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ἡ ἐξέλιξις ἡ λαίμαργος καὶ ἡ παμφάγος ἐπέπρωτο νὰ μᾶς πάρῃ καὶ τὴν βυζαντινὴν μελῳδίαν τοῦ "Χριστὸς Ἀνέστη", τὴν ὁποίαν τὰ χείλη τῶν πάππων μας, ὅταν τὸ ἔψαλλον πρῶτοι εἰς τὸ τραπέζι, τὰ χείλη τῶν παλαιῶν ἱερέων μὲ τὰ χιονάτα γένεια, τὰ παιδικά μας χρόνια, αἱ παλαιαί μας ἀγαλλιάσεις μᾶς παρέδωκαν διὰ νὰ τὴν παραδώσωμεν καὶ ἡμεῖς εἰς τὰ παιδιά μας καὶ νὰ εἶναι αἰωνία ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν ἑλληνικήν. Ἦλθεν ἡ εὐρωπαϊκὴ μουσικὴ καὶ ἐ κ α ν τ α δ ο π ο ί η σ ε  τὸ "Χριστὸς Ἀνέστη". Μία κιθάρα λείπει διὰ νὰ εἶναι ἡ καντάδα πλήρης. Ποῦ νὰ τὸ ἐφαντάζοντο αὐτὸ οἱ πάπποι καὶ οἱ παλαιοὶ παππάδες μὲ τὰ χιονάτα γένεια, ποῦ νὰ τὸ ἐφαντάζοντο οἱ ρασοφόροι τοῦ ’21 ὅταν ἔμελπον αὐτὸν τὸν συμβολισμὸν τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους ὑπὸ τὸν τρόμον τοῦ τυράννου;

Ἐρίτιμοι κ. ἐπίτροποι, καλὴ εἶναι ἡ εὐρωπαϊκὴ μουσικὴ διὰ τὸ "Δόξα σοι" καὶ διὰ τὸ "Κύριε ἐλέησον" καὶ διὰ τὸ "Χαῖρε νύμφη" ‒ἂν καὶ τίποτε δὲ εἶναι καλὸν ὅταν ἀφαιρεῖ κάτι τι ἀπὸ τὸ θησαυροφυλάκιον τῶν ἐθνικῶν παραδόσεων‒  ἀλλὰ εἶναι ὡς αὐθάδης ἐπέμβασις φυσαρμόνικας ἡ τετραφωνοποίησις τοῦ ἐθνεγερτικοῦ τροπαρίου μὲ τὸν ἀγαλλιαστικώτατον βυζαντινὸν ἦχον <διὰ>τοῦ ὁποίου ἀναστήθημεν ὡς ἔθνος καὶ ἐμεγαλώσαμεν ὡς ἄτομα. Μόνον δὲ μουσικὴ ἀντίληψις ψάλτου τῆς εὐρωπαϊκῆς μουσικῆς ἦτο δυνατὸν νὰ κάμῃ τὸ χονδρὸν λάθος νὰ κοπανίσῃ τετραφωνίαν ἐπὶ τοῦ βυζαντινοῦ μέλους, σώζουσαν δῆθεν κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπον τὰ προσχήματα, ἀλλὰ γεμίζουσαν τ’ αὐτιά μας ἀηδίαν, ὅπως θὰ ὁμολογήσουν βέβαια ὅλοι οἱ εἰδικοὶ καλούμενοι νὰ ἐκφέρουν γνώμην. Ἡ βυζαντινὴ μουσικὴ ἔχει τὴν ψυχολογίαν της. Καὶ τονίσασα τὸ "Χριστὸς Ἀνέστη" εἰς τὸν  π λ ά γ ι ο ν   π ρ ῶ τ ό ν  της, τὸν ἦχον τῆς ἀγαλλιάσεως καὶ τῆς πανηγύρεως, βεβαίως δὲ ἐτόνιζεν εἰς τὰ κουτουροῦ. Ἀλλ’ οὕτως ἢ ἄλλως, τὸ βυζαντινὸν "Χριστὸς Ἀνέστη" σκορπίζει τὴν πασχαλινήν του μέθην ἀπὸ αἰώνων. Ποῖοι εἶναι αὐτοὶ οἱ ἐπίτροποι, οἱ ὁποῖοι τὴν κληρονομίαν ἱερῶν αἰώνων, ἠθέλησαν νὰ τὴν μεταβάλουν κατὰ τὸ κέφι των, καὶ ποῖοι εἶναι οἱ νεοψάλται οἱ ὁποῖοι ἐτόλμησαν νὰ παρεμβάλουν τὰς ἀλφαβητικὰς μουσικάς των γνώσεις εἰς ἕνα κειμήλιον;

Σεβασμιώτατε, πρόεδρε τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, λάβετε τὸν κόπον νὰ διατάξετε νὰ ἐπανέλθῃ τὸ σάλπισμα τῆς Ἀναστάσεως εἰς τὴν ἀρχικήν του μελῳδίαν. Κύριε Ἀλέξανδρε Παπαδιαμάντη καὶ κύριε Ἀλέξανδρε Μωραϊτίδη, κλειδοκράτορες τῆς βυζαντινῆς μελῳδίας, ψάλλοντες δὲν γνωρίζω εἰς ποίους ἀρχαίους βυζαντινοὺς ναΐσκους αὐτὰς τὰς ἡμέρας, κουνηθῆτε ὀλίγον καὶ ἐπαναστατήσατε κατὰ τῆς φυσαρμόνικας ἡ ὁποία φυσᾷ βραχνῶς καὶ ἐκτὸς τῶν ἱερωτάτων μελῳδιῶν τῆς θρησκευτικῆς καὶ ἐθνικῆς μας ψυχῆς.

"Χριστὸς Ἀνέστη"! Ἀληθῶς Ἀνέστη, ἀλλὰ πρέπει νὰ πάῃ κανεὶς εἰς καμμίαν ἐπαρχίαν διὰ νὰ πεισθῇ περὶ τοῦ γεγονότος.

***

Ἐὰν ἡ γιαγιὰ μερικῶν ἀναγνωστῶν μου παρέλειψε νὰ διηγηθῇ εἰς αὐτοὺς τὸ Πασχαλινὸ παραμύθι περὶ τοῦ πῶς ἔμαθε τὸ Πάσχα ὁ ἀγράμματος παππᾶς, ἀναλαμβάνω νὰ τὸ διηγηθῶ ἐγὼ ἐπ’ εὐκαιρίᾳ τῆς ἑορτῆς, μὲ τὴν εὐχαρίστησιν ὅτι δίδω μίαν κίνησιν εἰς τὴν πορείαν τῆς χαριτωμένης παραδόσεως διὰ μέσου τῶν ἐτῶν. Ἂν εἶναι παραμύθι ἢ γεγονός, δὲ τὸ ἠξεύρω.

Ὁ ἀγράμματος παππᾶς μία φορὰ κι ἕναν καιρὸ θέλων νὰ μάθῃ πότε ἔρχεται τὸ Πάσχα, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον δὲν ἤξευρε κανεὶς ἀπὸ τὸ χωριὸ διὰ νὰ τὸν φωτίσῃ, ἐσκέφθη νὰ χρησιμοποιήσῃ ὡς Ἑορτολόγιον 50 κουκκιά. Γνωρίζων ὅτι τὸ Πάσχα ἔρχεται 50 ἡμέρας μετὰ τὴν τελευταίαν Κυριακὴν τῶν Ἀπόκρεω, ἐμέτρησε 50 κουκκιὰ καὶ τὰ ἔβαλεν εἰς τὸ ἀντερί του, σκοπεύων νὰ τρώγῃ ἕνα κουκκὶ τὴν ἡμέραν ἕως ὅτου τελειώσουν.

Τὸ τελευταῖον κουκκὶ θὰ ἐσήμαινε τὴν ἡμέραν τῆς Ἀναστάσεως. Μίαν ἡμέραν ἡ παππαδιὰ μπαλώνουσα τὸ ἀντερὶ τοῦ παππᾶ, ἀνεκάλυψεν ἐντὸς τῆς τσέπης του τὰ κουκκιά.

— Ἀφοῦ τὰ λιγουρεύεται, εἶπεν, ὁ παππᾶς μου τὰ κουκκιά, ἂς τοῦ ρίξω μερικά.

Καὶ ἔρριξε μίαν χοῦφταν κουκκιὰ ἀκόμη εἰς τὴν τσέπην. Ὁ παππᾶς ἐξηκολούθει, ἔχων τὸ μυστικὸν πάντοτε σχέδιόν του, νὰ τρώγῃ ἀπὸ ἕνα κουκκὶ τὴν ἡμέραν. Ἀλλὰ τὰ κουκκιὰ δὲν ἐτελείωναν. Μίαν ἡμέραν ἐνῷ ἐπήγαινεν τὸ σιτάρι του εἰς τὸν μῦλον, βλέπει εἰς τὸν δρόμον τσόφλια ἀπὸ αὐγά κόκκινα.

— Μπρέ!

Κάποιος χωριάτης ἀπὸ ἄλλο χωριό, ἠρωτήθη ἀπὸ τὸν παππᾶν εἰς τὸν μῦλον πῶς εὑρέθησαν τὰ κόκκινα αὐγά.

— Ἀπὸ τὴ Λαμπρή, παππᾶ μου.

— Ἦρθε ἡ Λαμπρή;

— Τώρα! Εἶναι ἕνας μῆνας.

Ὁ παππᾶς ἄφησε τὸ σιτάρι του, ἐκαβαλίκεψε τὸ μουλάρι, καὶ μόλις ἔφθασεν εἰς τὸ χωριὸ ἔπιασεν εὐθὺς τὴν καμπάναν, τὴν ὁποίαν ἤρχισε νὰ κτυπᾷ λυσσωδῶς. Οἱ χωρικοὶ ἐμαζεύθησαν καὶ εἰδοποίηθησαν ὅτι ἦλθε τὸ Πάσχα.

Ἀνεστήθη λοιπὸν καὶ ἐκεῖ ὁ Χριστὸς κατόπιν ταφῆς 33 ἡμερῶν. Ἀπὸ τότε καὶ ἡ παροιμία:

"Ὅσο ἔχει κουκκιὰ ἡ φλάσκα

οὔτε φέτο οὔτε τοῦ χρόνου Πάσχα"

 

***

Ἂς ἐλθωμεν τώρα καὶ εἰς ἕνα ἄλλον παραμύθι... εἰς τὸ φίλημα τῆς Ἀναστάσεως. Κάποτε καθὼς ἐνθυμεῖσθε, οἱ ἄνθρωποι ἐφιλοῦντο αὐτὴν τὴν ἡμέραν, μὲ κάτι "μάτς" χονδρά, χορταστικά, ὡς βαρελόττα. Μετ’ ὀλίγον καιρὸν τὸ φίλημα τῆς Ἀναστάσεως θὰ γίνῃ παραμύθι. Σήμερον οἱ ἄνθρωποι ἀνταλλάσσουν τὸ "Χριστὸς Ἀνέστη" ἀπὸ ἀποστάσεως δύο βημάτων.

Καὶ ἡ χειραψία μίαν ἡμέραν θὰ γίνῃ παραμύθι! Ἡ ὑγιεινὴ διὰ νὰ προοδεύσῃ θὰ πατήσῃ ἐπὶ τοῦ θανάτου τῶν ἐθίμων. Ἡ Μικροβιολογία εὑρίσκει ὅλα τὰ μικρόβια τοῦ κόσμου εἰς τὰ μουστάκια μας καὶ εἰς τὰ χείλη μας.

Ἡ καλαισθησία καὶ ἡ καθαριότης  ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος ἐπιβάλλουν μερικὰς ἀπαγορεύσεις. Τὸ "Χριστὸς Ἀνέστη" εἶναι κραυγὴ κατὰ τοῦ θανάτου, ἀλλ’ ὅταν τὰ κροτοῦντα χείλη τῶν χριστιανῶν ἔχουν μικρόβια, καὶ ἔχουν πάντοτε, ὁ θάνατος δὲν βγαίνει ζημιωμένος. Ὑπὸ τὸ φίλημα τῆς ἐποχῆς μας ὑπάρχει πάντοτε καὶ ὁ Ἰούδας τῆς ἐποχῆς μας, ὁρατὸς διὰ τοῦ μικροσκοπίου.

Ὁ ἄλλος»

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

Σημ: πρώτη ἔντυπη δημοσίευση στὴν ἐφημερίδα, Χρονικὰ Δυτικῆς Μακεδονίας (τῶν Γρεβενῶν) φ. 1066, σ. 15-16.