Ἑλληνομουσεῖον (τό). Ὀνομασία διδομένη πολλαχοῦ, ἐπὶ Τουρκοκρατίας, εἰς τὰ σχολεῖα ἀνωτέρων πως σπουδῶν. Περί «κοινῶν ἑλληνομουσείων ἐπ᾿ ὠφελείᾳ τοῦ γένους κοινῇ» γίνεται λόγος καὶ ἐν σιγιλλίῳ τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Γρηγορίου Ε', ἐκδοθέντι κατ᾿ Αὔγουστον τοῦ 1819.


Σ᾿ αὐτὸν τὸν διαδικτυακὸ χῶρο, ποὺ ἀπευθύνεται στοὺς φίλους τῆς χώρας τῶν Ἀγράφων, φιλοξενοῦνται κείμενα, ἄρθρα, μελέτες, ἀνακοινώσεις, βιβλία εἰκόνες, ταινίες ποὺ ἀφοροῦν ἢ παραπέμπουν στὴν ἱστορία, τὸν πολιτισμό, τὶς παραδόσεις, τὸ φυσικὸ περιβάλλον τοῦ ἱστορικοῦ χώρου τῶν Ἀγράφων, ὅπως αὐτὸς ἦταν γνωστὸς στὴν ὕστερη βυζαντινὴ ἀλλὰ καὶ μεταβυζαντινὴ ἐποχή. Σκοπὸς τῆς δημιουργίας του εἶναι νὰ γίνουν γνωστὰ καὶ νὰ ἀναδειχθοῦν, κατὰ τὰς δυνάμεις ἡμῶν, ὅλα ἐκεῖνα τά ‒ἀνὰ τοὺς αἰῶνες‒ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τοῦ τόπου μας καὶ τῶν ἀνθρώπων του.

Κυριακή 11 Μαΐου 2025

Ἐφημ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ)*

 

100 φύλλα, 25 χρόνια ἀδιάλειπτης κυκλοφορίας

                                                     «Ἐκατοικήσαμεν τώρα σὺν θεῷ

καὶ δι εὐχῶν της ἁγίων

εἴς τι χωρίον τῶν Ἀγράφων 

λεγόμενον Μεγάλα Βρανιανά,

λεγόμενον οὕτω συγκρινόμενον

εἰς ἄλλα μικρότερα· [...]

Ἀπὸ τὰ Βρανιανὰ τῶν Ἀγράφων 1661».

Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλός


 

Ἡ σελ. 1, ἀπὸ τὸ πρῶτο ἱστορικὸ φύλλο
 
τῆς ἐφημ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ
(ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ),
 
Ἰαν.-Φεβρ.-Μάρτιος 2000.

Ὁ χαρακτηρισμὸς «ἄθλος» γιὰ τὴ συμπλήρωση τῆς ἔκδοσης ἑκατό (100) φύλλων τῆς ἐφημερίδας ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ), μπορεῖ νὰ μοιάζει ὑπερβολικὸς γιὰ τὴν ἔκδοση ἑνὸς μικροῦ ὀκτασέλιδου ἐπαρχιακοῦ περιοδικοῦ ἐντύπου. Ὅμως, ὅταν αὐτὸ ἀφορᾶ τὴν ἔκδοση ἑνὸς τέτοιου ἐντύπου ἀπὸ τὸν πολιτιστικὸ σύλλογο ἑνὸς μικροῦ χωριοῦ τῶν Ἀγράφων, ὅπως τὰ Μεγάλα Βραγγιανά, τὰ ὁποῖα, κατὰ τὸν Ἀναστάσιο Γόρδιο, μπορεῖ νὰ ὀνομάζονται Μεγάλα ἀλλὰ «οὔτε μὲ τὰ μικρότερα δὲν δύνανται νὰ ἐξισασθοῦν», τότε ὁ χαρακτηρισμὸς τῆς ἔκδοσης ὡς «ἄθλου δὲν πολὺ μακριὰ ἀπὸ τὴν πραγματικότητα. Τολμητίες τὰ τέσσερα παρόντα μέλη, ἀπὸ τὰ πέντε, τοῦ Δ. Σ.τοῦ Συλλόγου «Ἀναστάσιος Γόρδιος», τὰ ὁποῖα, μὲ πρωτοβουλία τοῦ προέδρου του Νίκου Ἀλέξάκη, ἀποφάσισαν, στὰ τέλη τοῦ ἔτους 1999, νὰ προχωρήσουν στὴν ἔκδοση τριμηνιαίας ὀκτασέλιδης ἐφημερίδας μὲ τίτλο ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ καὶ ὑπότιτλο ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ. Τέτοιες τολμηρίες, λοιπόν, ἀπὸ ἕναν μικρὸ οὐσιαστικὰ Σύλλογο, ποὺ ὅμως ἔφεραν μέχρι σήμερα ἀγλαοὺς καρποὺς μιᾶς ὁλόκληρης εἰκοσιπενταετίας· μιὰ γραπτὴ ἀπεικόνιση πραγματικῆς ζωῆς ὀκτακοσίων καὶ πλέον σελίδων. Μιὰ παρακαταθήκη μοναδικὴ γιὰ τὶς παροῦσες ἀλλὰ καὶ τὶς ἑπόμενες γενιὲς καὶ μιὰ ὀφειλόμενη τιμὴ σὲ ἐκεῖνες ποὺ προηγήθηκαν. Ἄλλωστε, καὶ στὸ Καταστατικὸ τοῦ Συλλόγου προβλέπεται, μεταξὺ ἄλλων, ὅτι σκοπὸς τοῦ Συλλόγου εἶναι:

 «ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια καὶ ἀνάπτυξις τῶν μελῶν τοῦ Συλλόγου μὲ κάθε πνευματικὸν καὶ ἐπιτρεπτὸν μέσον»

Ἀπὸ τὸ «Πρακτικὸ συνεδρίασης τῆς 8ης Μαρτίου 2000» τοῦ συλλόγου «Ἀναστάσιος Γόρδιος».

Μὲ τὴν πρωτοβουλία τους αὐτὴ τὰ μέλη τοῦ Δ.Σ. συνέχισαν μιὰ μακραίωνη παράδοση στὰ Γράμματα καὶ τὸν Πολιτισμὸ τῶν Ἀγράφων. Ἡ ἀπόφασή τους αὐτὴ ἔχει καταγραφεῖ στὸ «Βιβλίο Πρακτικῶν» τοῦ Συλλόγου:

«Πρακτικὸ συνεδρίασης τῆς 8ης Μαρτίου 2000

Σήμερα τὴν 8η Μαρτίου 2000, ἡμέρα Τετάρτη καὶ ὥρα 19.00, συγκεντρώθηκε το Δ. Σ. τοῦ ἐκπολιτιστικοῦ Συλλόγου Βραγγιανιτῶν «ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΟΡΔΙΟΣ» καὶ εὑρισκόμενο σὲ ἁπαρτία συζήτησε καὶ ἀποφάσισε τὰ παρακάτω:

1. Τὴν ἔκδοση τριμηνιαίας ἐφημερίδας ἐνημέρωσης καὶ ἐπικοινωνίας τῶν ἁπανταχοῦ Βραγγιανιτῶν μὲ τίτλο ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ καὶ σὲ παρένθεση ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ, μὲ συνεργασία καὶ οἰκονομικὴ συμμεροχὴ ὅλων τῶν Συλλόγων τοῦ χωριοῦ μας.

2. Ἀνακηρύσσει νόμιμο μειοδότη τὸν κ. Πετρούλια Κωνσταντῖνο τοῦ Βασιλείου, τυπογράφο, Ἀφροδίτης 4, Ἅγιοι Ἀνάργυροι,  [...].  Ἀφοῦ συντάχτηκε τὸ παρὸν πρακτικὸ ὑπογράφεται ὣς ἔπεται: Ὁ πρόεδρος Νικ. Ἀλεξάκης. Τὰ μέλη: Τσιώλης Χαράλαμπος, Τσιώλης Δημήτριος, Ἰωάννου-Νταλλὴ Εἰρήνη». (ἕπονται ὑπογραφές)

 


Διάκονος, λοιπόν, αὐτῆς τῆς παράδοσης ἔγινε ἡ χαρτῶα της ἔκδοση, ἡ ἐφημερίδα ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ).

Μὲ τὸ φύλλο τοῦ τριμήνου Ἰαν. - Φεβρ. - Μάρτιος 2000 ξεκινᾶ, τὰ πρῶτα βήματά της, τὰ μωρουδιακά της βήματα, ἡ ἐφημερίδα ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ). Τὸ πρῶτο φύλλο τιτλοφορεῖται ὡς «Πρώτη τιμητικὴ ὀκτασέλιδη ἔκδοση». Ἐπιγράφεται δὲ ὡς «Τρίμηνη ἔκδοση. Ἐφημερίδα ἐπικοινωνίας καὶ ἐνημέρωσης τῶν Ἁπανταχοῦ Βραγγιανιτῶν Ἀγράφων Εὐρυτανίας». Ὡς ἐκδότης ἦταν :«οἱ Σύλλογοι τῶν Βραγγιανιτῶν» μὲ διευθυντὴ τὸν τότε πρόεδρο τοῦ Συλλόγου «Ἀναστάσιος Γόρδιος», τὸν ἐκπαιδευτικὸ Νίκο Γ. Ἀλεξάκη, ὁ ὁποῖος εἶχε καὶ τὴν πρωτοβουλία γιὰ τὴν ἔκδοση τῆς Ἐφημερίδας

Τὴν ἔκδοση εἶχε ἀναλάβει, μέχρι τὸ φ. 21 (Μάρτιος 2005) τὸ τυπογραφεῖο, «Γραφικὲς Τέχνες Κ. Πετρούλιας καὶ Υἱοί». Στὴ συνέχεια, μὲ νέα ἀπόφαση τοῦ Δ.Σ. τοῦ Συλλόγου, τὴν ἔκδοση ἀνέλαβαν οἱ «Γραφικὲς τέχνες Καρπούζη», ποὺ συνεχίζουν μέχρι σήμερα νὰ στηρίζουν, μὲ ἐπαγγελματικὴ συνέπεια καὶ ἀρτιότητα, τὴν ἔκδοση τῆς Ἐφημερίδας:

«Πρακτικὸ Συνεδρίασης 03. 07. 2005

Σήμερα 03. 07. 2005 ἡμέρα Κυριακή, ἐν Ἀθήναις, συνεδρίασε τὸ Δ.Σ. <τοῦ Συλλόγου> καὶ συζητήθηκαν τὰ ἑξῆς θέματα:

[...]

8. Ὁμόφωνη ἐπικύρωση συμφωνίας μὲ τὶς ἐκδόσεις Καρπούζη γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ τριμηνιαίου φύλλου τῆς ἐφημερίδας τοῦ Συλλόγου [....].

Ὁ πρόεδρος Ἠλίας Κ. Τσιώλης, ὁ ἀντιπρόεδρος Κων/νος Σπ. Τσιώλης, ὁ ταμίας Νικήτας Ἠλ. Τσιώλης». (ἕπονται ὑπογραφές).

Ὁ ἀείμνηστος πλέον Γιάννης Καρπούζης μὲ τὴ σύζυγό του Ἀριστέα καὶ τὰ τέκνα τους Κωνσταντῖνο καὶ Ἄρη εἶχαν καὶ ἔχουν τώρα οἱ ὑπόλοιποι ποὺ συνεχίζουν ἐπὶ εἴκοσι καὶ πλέον συναπτὰ ἔτη, ἄψογη συνεργασία, ἀμοιβαία κατανόηση μαζί μας καὶ βοήθησαν σὲ μεγάλο βαθμὸ καὶ σὲ κάθε περίπτωση, νὰ ἀνέβει τὸ ἐπίπεδο καὶ ἡ ὅλη ποιότητα τῆς Ἐφημερίδας. Προστέθηκαν πολλὲς νέες συνεργασίες μὲ ἀνθρώπους τῶν Γραμμάτων καὶ τῶν Ἐπιστημῶν, μὲ ἀποτέλεσμα τὸ ἔντυπο νὰ ἔχει κατακτήσει τὴν ἐκτίμηση καὶ τὸν σεβασμὸ τῶν ἀναγνωστῶν, τῶν παραληπτῶν του καὶ ὄχι μόνον.

Ἡ σελ. 1 ἀπὸ τὸ 100ὸ
φ. τῆς Ἐφημερίδας 

Ἐφημερίδα κυκλοφορεῖ πλέον ὡς ἔγχρωμο ὀκτασέλιδο φύλλο ἀνελλιπῶς (κάποιες λίγες φορὲς κι ὡς 12σέλιδο), κάθε τρίμηνο, ἐπὶ 25 συναπτὰ ἔτη, χάρις στὶς προσπάθειες τοῦ ἐκδότη της Νίκου Ἀλεξάκη καὶ τῆς ὅλης κατὰ καιροὺς συντακτικῆς ὁμάδας, ἡ ὁποία μεριμνᾶ καὶ φροντίζει γιὰ τὴν ὕλη ἑκάστου φύλλου. Χρονικά, ἐπιφυλλιδογραφήματα, ἱστορίες, ἐνημέρωση, λαογραφικὰ τοῦ τόπου καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τῶν Ἀγράφων συγκροτοῦν τὸν κύριο κορμὸ τῆς ὕλης τοῦ ἐντύπου. Ἡ Ἐφημερίδα ἔχει φίλους καὶ συνδρομητὲς ὄχι μόνο ἀπὸ τὸν τόπο μας, τὰ Ἄγραφα καὶ τὴν Εὐρυτανία γενικότερα, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ διαφόρους ἄλλους τόπους τῆς ἡμεδαπῆς καὶ τῆς ἀλλοδαπῆς, καθὼς ἐκτιμοῦν αὐτὴν τὴν ἐκδοτικὴ προσπάθεια ὅλων ὅσων ἐργάζονται καὶ φροντίζουν γιὰ τὴν κυκλοφορία κάθε φύλλου τοῦ ἐντύπου μας. Ἀνταποκρινόμενο στὸ κοινοτικὸ πνεῦμα τῶν ὀρεινῶν κοινοτήτων, ἀποτελεῖ ἕνα πολύτιμο μέσον ἐπικοινωνίας τῶν Μεγαλοβραγγιανιτῶν, ὅπου κι ἂν διαβιοῦν, συντηρεῖται δὲ ἡ ἔκδοσή της καὶ ἡ κυκλοφορία της χάρις, σχεδὸν ἀποκλειστικά, στὴ συγκινητικὴ οἰκονομικὴ στήριξη τῶν μελῶν καὶ φίλων τοῦ τόπου μας, οἱ ὁποῖοι δὲν παύουν, μὲ τὴ συνδρομή τους, πολλοὶ κι ἀπὸ τὸ ὑστέρημά τους, νὰ χορηγοῦν τὸ οἰκονομικὸ ὀξυγόνο ποὺ διατηρεῖ ζωντανὴ τὴν ἔκδοση τῆς Ἐφημερίδας ἀκόμη καὶ σὲ δύσκολες ἐποχές, σὲ ἐποχὲς οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς κρίσης, ἀλλὰ καὶ συλλογικῆς κρίσης στὸν τόπο μας, μὲ τὸ φαινόμενο τῆς πολυδιάσπασης τῶν Συλλόγων. Μάλιστα, αὐτὴ τὴν ἐποχὴ εἶναι τὸ μοναδικὸ ἔντυπο φύλλο ποὺ ἄντεξε σὲ βάθος χρόνου καὶ κυκλοφορεῖ στὸν χῶρο τῶν ἱστορικῶν Ἀγράφων. Ἴσως, αὐτὸ ὀφείλεται στὴν λόγια παράδοση τῶν δύο μεγάλων μορφῶν τῆς Ἱστορίας, τῶν Γραμμάτων καὶ τοῦ Πολιτισμοῦ τοῦ τόπου μας, τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ τοῦ Ἀναστασίου τοῦ Γορδίου.
Ἑπόμενο, λοιπόν, εἶναι κύρια συστατικὰ τῆς Ἐφημερίδας νὰ εἶναι ἡ θρησκευτικότητα, ἡ προβολὴ καὶ ἡ ἀνάδειξη, τῶν ἐκκλησιαστικῶν μας κειμηλίων ὅπως αὐτὰ εἶναι ἀπεικονισμένα καὶ διεσπραρμένα στὶς σελίδες της: ἕνα φαινόμενο πνευματικῆς καὶ θρησκευτικῆς κληρονομιᾶς.

Τὸ μεγαλύτερο ὅμως μερίδο τῆς ἐπιτυχίας τῆς ἔκδοσης καὶ τῆς κυκλοφορίας τῆς Ἐφημερίδας, ἐπὶ εἰκοσιπενταετία, μὲ 100 φύλλα στὸ ἐνεργητικό της, εἶναι σίγουρα τὰ κατὰ καιροὺς Διοικητικὰ Συμβούλια (Δ.Σ.) τοῦ Συλλόγου ὅλων τῶν Βραγγιανιτῶν, τοῦ Συλλόγου «Ἀναστάσιος Γόρδιος», ποὺ ἔχουν ἀναλάβει, καὶ συνεχίζουν μὲ ἐπιτυχία ἀλλὰ καὶ θυσίες πολλὲς φορές τὴ συλλογὴ τῆς ὕλης, τὴν ἔκδοση, τὴν πληρωμὴ καὶ τὴν κυκλοφορία κάθε φύλλου τῆς Ἐφημερίδας. Εἶναι τὸ ἔντυπο ποὺ διακρατεῖ καὶ τιμᾶ τὴ μνήμη τῶν συγχωριανῶν μας, οἱ ὁποῖοι φεύγουν ἀπὸ κοντά μας γιὰ τὸ ἐπέκεινα, μὲ τὶς μικρὲς νεκρολογίες ποὺ καταχωροῦνται γι αὐτοὺς σὲ κάθε φύλλο καὶ συμβάλλουν στὸ «εἰς μνήμην αἰώνιον» αὐτῶν ποὺ ἔζησαν καὶ ἀγάπησαν τὴν κοινή μας μικρὴ πατρίδα μὲ τὰ πράσινα ἐλατόφορτα δάση, τοὺς ἐλατιᾶδες τοὺς ἐξαπλούμενους ὡς ἄπειρος ἄρουρα στὰ βουνὰ καὶ τὰ λαγκάδια τοῦ τόπου μας. Ἀποτελεῖ καθῆκον, μέριμνα πρὸς ἐκπλήρωσιν τῆς ἱερῆς αὐτῆς ὀφειλῆς, σὰν μιὰ γωνιὰ Παραδείσιας μνήμης γιὰ ὅσους ἀναχωροῦν ὁριστικὰ ἀπὸ κοντά μας.

ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ) ἂς εἶναι ἑπομένως μία νοητὴ ναῦς, ἕνα πλοῖο τῆς στεριᾶς, ποὺ ἡ πλώρη της εἶναι στὸν δασοσκεπὴ Ἔλατο καὶ ἡ πρύμνη της στὸν παραποτάμιο πλατανοβριθὴ Δένδρο, τὸ ὁποῖο, κάθε τρεῖς μῆνες, ὀρεινοδρομώντας, κάνει στάση στὸ μικρὸ λιμάνι τοῦ κάθε συνδρομητὴ καὶ τῆς κάθε συνδρομήτριας καὶ μεταφέρει ποθητὲς ἡδύπνοες ὀσμὲς αὔρας βουνίσιας. Ξεπερνᾶ κάθε προκατάληψη καὶ ὅλες τίς, λίγες ὁμολογουμένως, «ἀπαξιωτικὲς κρίσεις», ποὺ ἔχουν <πιὰ>  «διακωδωνιστεῖ καὶ ἀποδειχθεῖ ἀνυπόστατες». Μία παρέλαση δοξασμένων τοπωνυμίων καὶ χαριτωμένων παρωνυμίων ποὺ ὡς φῶτα θεραπευτικά, ὡς βοηθήματα ἐλάχιστα, ἀποτελοῦν μονοπάτια γραφῆς καὶ κοινωνίας μὲ τὴν ἰδιαίτερη πατρίδα μας.

Πόσο ὠφελημένοι οἱ ὡς ἐν τύρβῃ εὑρισκόμενοι ἄνθρωποι βγαίνουμε ἀσκούμενοι σ’αὐτὴν τὴ λυτρωτικὴ ἀνάγνωση... Μιὰ πράξη, μία λειτουργία στὴν κατεύθυνση ἀνεύρεσης τῆς ὅλης ζωῆς τοῦ τόπου μας, τῆς ἀνάκτησης τοῦ παρελθόντος μας καὶ τὴ γονιμοποίηση τοῦ μέλλοντός μας. Ἀνάγκη γιὰ μιὰ ζωὴ ποὺ προσπαθεῖ νὰ λοξοδρομήσει ἀπὸ τὴν τύρβη τῆς καθημερινότητας καὶ νὰ βαδίσει στὰ εὐσκιόφυλλα καὶ ἀπάτητα βουνά μας, ἕνα ἀπείκασμα Παραδείσου γιὰ ὅσους ἔχουν γεννηθεῖ ἢ ἕλκουν τὴν καταγωγή τους ἀπ’ αὐτὸν τὸν εὐλογημένο τόπο ἀλλὰ καὶ γιὰ ὅσους θεωροῦν τυχερὸ τὸν ἑαυτό τους ποὺ τὸν γνώρισαν καὶ τὸν ἀγάπησαν, γιὰ ὅσους «δὲν τοὺς χάλασαν τὰ κάλπικα θεάματα», γιὰ ὅσους τὸν ἐρωτεύτηκαν χωρὶς νὰ χάσουν τὸν νοῦ τους: μὲ ὁδηγὸ καὶ βακτηρία ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ).

Τὸ ταξείδι τῆς Ἐφημερίδας συνεχίζεται γιὰ μιὰ ἑπόμενη εἰκοσιπενταετία, γιὰ τὰ ἑπόμενα ἑκατὸ φύλλα. Ὅταν ἄλλοι εὐελπιστοῦμε ὅτι θὰ ἑορτάζουν τὰ πενῆντα χρόνια τῆς ἔκδοσης· ἀλλά, καὶ ἐμεῖς θὰ συνεορτάσουμε μαζί τους, ἀλλοιῶς ὅμως...  

Κωνσταντῖνος Σπ. Τσιώλης

* Πρώτη (ἔντυπη) δημοσίευση στὴν ἐφημ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΡΑΓΓΙΑΝΑ (ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΝ ΑΓΡΑΦΩΝ) φ. 101. σ. 1,4-5.